چکیده:
ضرورت ترسیم الگوی اسلامی – ایرانی شرم و فرهنگ سازی بر اساس آن برای جامعه امروز ما بر کسی پوشیده نیست. این مقاله به عنوان درآمدی بر ارائه این الگو تلاش می کند با شیوه تحلیلی – توصیفی، به بازخوانی و تحلیل فضیلت حیاء در اخلاق روایی شیعه بپردازد. نظریه غالب در روانکاوی معاصر غرب این است که شرم از جمله هیجانات خودآگاه فردی منفی است. پس از ارتکاب خطا در حضور جمع پدید می آید، عزت نفس آدمی را هدف قرار می دهد و باید تعدیل شود. بندیکت با نظریه خود مبنی بر اختلاف معنای شرم بر اساس تنوع فرهنگ ها رهیافتی متفاوت فراروی تحقیقات شرم گشود که کمتر مورد توجه قرار گرفت.
محققان در این مقاله تلاش می کنند به چیستی، چرایی و چگونگی حیا و کارکردها و نتایج مترتب بر آن در اخلاق روایی شیعه بپردازند. در این نظام حیاء فضیلتی پایدار و بنیادین، خویشتنداری مبتنی بر معرفت و حافظ کرامت نفس آدمی است که البته افراط و تفریط در آن زیانبار است.
خلاصه ماشینی:
"در این تعریف علاوه بـر اینکه مولفه های تعریف امام علیع وجود دارد مصداق غیر، توحید و معرفت قرار داده شـده (نـه یک شخص ) و جنس حیاء نیز ثبات قدم و قدرت دانسته شده است .
هرچند امام ع از نقش محوری حیـاء در انجام فرایض دینی سخن به میان آورده اند اما ملاحظه میشود که این فـرایض نیـز رفتارهـای اخلاقی اصلی و مورد تایید همه آحاد بشر است نه فقط واجباتی مختص دین اسـلام .
حاصل چنین نگاهی این است که فرد به کسب ملکه حیـاء و اسـتفاده از نیروی آن برای ترک فعلی که به شرمندگی میانجامد ترغیب نمیشود؛ بلکه پس از آنکـه خطـا رخ داد و او از خطای خود شرمگین شد، با تاکید بر آسیب شرم نسـبت بـه عـزت نفـس ، تـلاش میشود این هیجان در او کمرنگ شود.
آسیب جبران ناپذیر بی حیایی چگونه خصلتی ریشه دار در سرشت آدمی که مانند رزق بین همه انسانها تقسیم شده و انسـان را از حیوانات متمایز میکند میتواند از عمق وجود انسان ریشه کن شود؟ مهمترین آفت حیاء کثرت خطا است .
حیـاء از خـود، برخاسـته از کرامت و عزت نفس آدمی است و موجب میشود او در خلوت خود نیز اصول اخلاقـی را رعایـت کند (لیثی، ١٣٧٦: ٢٣١) اما حیاء از خدا عالیترین مرتبه حیاء و ضامن پایدارترین خویشـتن داریهـا ١.
٢ پس حیاء بر خلاف شرم ، انفعالی نسبی در برابر هنجارهای محیط نیست بلکه حیاء ثبات قدم در کمالات فطری انسانی است و در تعارض این صفات انسانی با هنجارهای متفاوت غالب در فرهنگ های متنوع بشری، به طور فعال عمل میکند و آدمی را در پایدار ماندن بر کمالات فطریش یاری میرساند."