خلاصه ماشینی:
قرآن و سنن الهی در اجتماعی بشر» فتنه و ایمان (4) *ظهور ناصیه فتنه و طلوع شاخ شیطان از بصره *نکوهش امیرالمؤمنین علیهالسلام از مردم بصره *روئیدن تیزترین شاخهای فتنه با رنگهای متضادّ در بصره *پدیدآمدن علم کلام *حلقه درس حسن بصری ریشه سیاسی داشت *انگیزه حکومت اموی در ترویج مذهب جبر *عکس العمل علویِّین و مدرسه محمدبن الحنفیه *معبد جهنی تلمیذ ابی ذرغفاری و مقاومت وی در مقابل حکومت اموی *غیلان دمشقی و عمر بن عبدالعزیز و اضطهاد و قتلش بدست هشام *کیفیت انتقال حرکت قدریه بحلقه درس حسن بصری بنقل از طبقات المعتزله *اتهام قاضی القضاه که خلفاء اربعه معتزله بودند!
این غیلان قبلاً نزد معبد بن عبدالله بن عویم جهنی بصری تلمیذی کرده بود، و معبد بن عبدالله از تلامذه جناب ابیذر غفاری است که مانند ابوذر از دشمنان آل امیّه بوده و در تبعید ابیذر بشام همراهش بود و بهمراه وی بمدینه بازگشت نمود، و معبد که از افکار ابوذر متاثر بوده، بیپرده اعلان کرد که عقیده بجبر یک عقیدۀ الحادی است، و «لا قَدَر و الأمر اُنُف»: قدر به معنای جبر باطل است، و شئون فرد و اجتماع مسبوق بتقدیر حتمی نیست، بلکه مردم میتوانند سرنوشت نو برای خود بسازند و دارای اراده آزاد و اختیارند.