چکیده:
در سال ١٩٠١ میلادی و در دوره مظفرالدین شاه قاجار قرارداد بهره برداری از میـادین احتمـالی نفتـی ایران در تمام کشور به جز پنج استان شمالی به یکی از اتباع بریتانیای کبیر به نام ویلیـام نـاکس دارسـی اعطا شد. این امتیاز بعدها به دلیل کشف نفت در ایران و همچنین پدید آمـدن صـنعت خودروسـازی درجهان که باعث به وجود آمدن بازار بزرگی برای این محصول فسیلی و تجدیدناپذیر گردیـد، دارای اهمیت سیاسی و اقتصادی بسیار زیادی گردید. امروزه بسیاری از مورخان و محققان ایرانـی در هنگـام بررسی دوره انتهایی سلطنت قاجار، پادشاهان این سلسله را به دلیل اعطای امتیاز نفت دارسی به بریتانیـا که باعث پدید آمدن مشکلات زیادی در آینده شد، مورد نکوهش قرار می دهند. البته تردیدی نیسـت ، که در قرارداد اعطای امتیاز یافتن و بهره برداری از میادین احتمالی که با دارسـی بسـته شـد، مشـکلات زیادی وجود داشته است . مثلا مدت قرارداد بسیار زیاد بود. در مورد واگذاری امتیازبـه شـخص سـوم توسط دارسی تدبیری اندیشه نشده بود. ضمانت های لازم ، برای اجرای تعهـدات شـرکت نسـبت بـه ایران لحاظ نشد. درنهایت به دلیل سود بسیار بالایی که نصیب شرکت انگلیسی می شد و دولت ایـران سهم بسیار کمتری را از این قرارداد می برد. اما نگارنده این مقاله معتقد است ، که در زمان بستن قرارداد دارسی، این قرارداد یک امتیاز توخالی بود، که با سخت کوشی و کمی اقبال در آخـرین لحظـات کـار، توسط کارکنان دارسی، آن را تبدیل با ارزش ترین ذخیره منابع غیرمعدنی ایران کرد. این سخن بـه ایـن معنی است ، که در دوره بستن قرارداد دارسی، ایران میادین اثبات شده اقتصادی نفتی در اختیار نداشت . حفاری های طولانی و پرهزینه چاه سرخ قصر شیرین که آنتوان کتابچی براساس آن ، ایران را سرشار از میادین نفتی دانسته بود، نیز در دوره قاجار ارزش اقتصادی زیادی نداشته است . اما تلاش های کارکنان سخت کوش دارسی به ویژه سرمهندس وی رینولدز، انگلستان و دارسی را به ثروت فراوانی رهنمـون کرد.
خلاصه ماشینی:
مهدی یاراحمدی (دانشجوی دکتری تخصصی تاریخ اسلام دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران ) بررسی ویژگیهای اقتصادی وسیاسی قرارداد دارسی برای دولت قاجار چکیده در سال ١٩٠١ میلادی و در دوره مظفرالدین شاه قاجار قرارداد بهره برداری از میـادین احتمـالی نفتـی ایران در تمام کشور به جز پنج استان شمالی به یکی از اتباع بریتانیای کبیر به نام ویلیـام نـاکس دارسـی اعطا شد.
این امتیاز به دلیل به ثمر رسیدن و کشف نفت ، کـه ارزش سیاسـی و تجـاری زیـادی داشـت ، بـه سرعت به یکی از مهم ترین امتیازاتی که در دوره قاجار به اتباع خارجی داده شده بود، تبدیل گشت .
با یک نگاه اولیه به پتانسیل های علمی و صنعتی ایران در دوره انتهایی سلسله قاجار متوجه می شویم ، که علی رغم ارسال دانش پژوهان زیادی برای ادامه تحصیلات به خارج ا ز کشـور، اما هنوز ایرانیان در زمینه صنعت بسیار پیشرفته نفت ، در آن زمان ناتوان بـوده انـد.
پس دولت ایران برای بهره برداری از منابع نفت خـود، کـه در آن دوره مشکوک به وجود ذخایر بود، نیازمند سرمایه گذاری خارجی بود.
/ در سال های بعد در دوره پهلوی اول و در زمان قرارداد نفتی سال ١٩٣٣ میلادی، شـرکت نفت ایران و انگلیس ، با زیرکی از زیر این مسئله شانه خالی کرد.
تأسیسات نفتی یکی از نقاط قوت قرار داد دارسی ماده مربوط به مالکیت تاسیسات شرکت بهره بردار نفت پس از اتمام مدت قرارداد به وسیله ایران بود.