چکیده:
مکتب بغداد مهمترین مکتب در میان صوفیه بوده است و همچنان تا روزگار ما مشایخ بغداد و اقوالی که از آنان باقی مانده است بر تصوف و عرفان اسلامی تاثیرگذارند. دربارة برخی از مشایخ بغداد پژوهشهایی صورت گرفته است (از جمله جنید و حلاج و شبلی)، ولی برخی دیگر از مشایخ که اهمیت کمتری نیز نداشتهاند کماکان در بوتة فراموشی هستند. یکی از مشایخ بزرگ مکتب بغداد ابومحمد جعفر بن محمد خلدی بغدادی معروف به جعفر خلدی است که در تصوف از شاگردان اصلی جنید بغدادی به شمار میرود و در عین حال محدّثی بزرگ بوده است. از همة اینها مهمتر این است که با وجود اینکه در آن عصر همه یا بیشتر مشایخ صوفیه، دستکم در ظاهر، از اهلسنت بودهاند، جعفر خلدی گرایشهای خاصی به اهلبیت و پیروان آنها داشته است. با توجه به اینکه در زبان فارسی حتی یک مقالة مستقل درباره جعفر خلدی وجود ندارد (بهجز دو مدخل «خلدی» در دانشنامة جهان اسلام و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که مشحون از اطلاعات نادرست یا ناکافی دربارة خلدی است)، مقالة حاضر را میتوان فعلا شناختنامهای مختصر دربارة این عارف بزرگ دانست که لازم است در مقالاتی دیگر به اندیشهها و آثار او بهتفصیل پرداخته شود.
خلاصه ماشینی:
نام و نسب «ابومحمّد جعفر بن محمّد بن نُصَير بن قاسم خَوّاص صوفيِ زاهد محدّث بغدادي» معروف به «جعفر خُلْدی» 383 كه گاه او را در منابع «جعفر خَوّاص» و «ابومحمّد خَوّاص» و «جعفر بغدادي» و نيز به نسبت جد، «جعفر بن نُصير بن قاسم» یا چنانکه در ترجمه رساله قشیریهآمده، «جعفرِ نُصیر» ميگويند، از صوفيان برجسته (نک: سلمی، 1418ق: 434) و محدّثان موثّقِ (نک: خطیب بغدادی، بیتا، ج7: 227) دو قرن سوم و چهارم هجري است.
از اعضاي خانوادۀ او نيز تنها دختر خُلْدی شناخته شده است، که «خُلْدیه» نام داشته و خطيب بغدادي در بخش پایانی تاريخ بغداد، آنجا كه به زنان بغداديِ صاحب فضيلت و روايتِ علم ميپردازد، (نک: خطیب بغدادی، بیتا، ج14: 430) 390 روايتي به نقل از ابوفَتح منصور بن ربيعة بن احمد زُهري، خطيب دينور از بانو خُلْدیه به نقل از پدرش جعفر خُلْدی از جنيد بغدادي از ابراهيم خَوّاص نقل كرده است (همان، 444).
البته در سيرت شيخ كبير ابوعبدالله ابنخفيف شيرازي اين جمله به جانشين جنيد بغدادی، ابومحمّد جُريري ـ از مقتولان واقعه هَبیر (نک: خطيب بغدادي، بیتا، ج4: 433-434)ـ نسبت داده شده است: شيخ گفت رحمة الله عليه كي: در سال هَبير فتنه افتاده بود و مردم را ميكشتند.
ابنبزّاز در مجلس نخست كه حاويِ 12 حديث و خبر است ميگويد: ابومحمّد جعفر بن محمّد بن نُصير بن قاسم معروف به خُلْدی بعد از نماز عصر روز جمعه 20 رمضان 337 این مطالب را بر ما املا كرد و اين، نخستين مجلسي بود كه از او ميشنيدم.