چکیده:
امروزه بررسیهای ریختشناسی بخش درخور توجهی از پژوهشهای ادبیات داستانی را در معنای عام، به خود اختصاص داده است. عنصر شخصیت یکی از مهمترین عناصر در بررسی حکایتها و داستانهاست که در ریختشناسی، بیشتر بر کنش یا خویشکاری شخصیتها متمرکز شده است؛ بررسی ویژگیهای شخصیتها، در پژوهشهای مربوطبه شخصیتپردازی بررسی میشود. در این جستار، ریختشناسی شخصیتهای حکایت علاءالدّین ابوشامات از هزار و یک شب بر اساس الگویی ابداعی به نام «الگوی شاخص و وضعیت» بررسی میشود. این پژوهش ازنظر موضوع و روش با پژوهشهای ریختشناسی موجود، اندکی متفاوت است. گمان نگارنده بر آن است که شخصیتها نیز مانند خود داستانها و حکایتها میتوانند ریختشناسی شوند. به همین سبب تلاش میشود برپایة چند شاخص و تعدادی وضعیت ـ وضعیتها در هر شاخص ازنظر تعداد و مفهوم متفاوت هستند ـ یکی از حکایتهای هزار و یک شب با بهرهگیری از یک نظام شناسهگذاری ساده و کارآمد ریختشناسی شود. بدیهی است نتایج این روش که در قالب رساله دکتری پژوهشگر در حجمی گستردهتر و فراگیرتر، نمونة همة شخصیتهای هزار و یک شب، تهیه و تنظیم شده است، کارآمدی آن را معرفی خواهد کرد. باتوجهبه روش استقرایی تام این الگو در بررسی شخصیتهای هر حکایت و بهرهگیری از نظام شناسهگذاری دقیق در شناخت آنها و تجزیه و تحلیل دادههای رقمی، میتوان گفت برپایة این طرح، شکلها و ویژگیهای مشترک و معیّن در شخصیتهای این اثر و نیز آثار مشابه شناخته میشود. شخصیتها، باتوجهبه وضعیتهایی که برای هر شاخص تعریف شده است، در شاخصهای متعددی مانند نام، بوم، نوع، جنس، سن، طبقه، کنش، باور، خلق، فرجام، با یکدیگر ارتباط معناداری دارند و همچنین از شکلها و ویژگیهای محدود و مشخصی پیروی میکنند؛ "الگوی شاخص و وضعیت" میکوشد آنها را کشف کند.
Nowadays، a considerable number of research is allocated to the morphological study of stories. However، a brief look at the books and researches available in the realm of Persian literature reveals that such researches mainly focus on the morphology of the stories and anecdotes on the basis of the models provided by Vladimir Propp، Roland Barthes، Claude Bremond، Tzvetan Todorov، and A.J. Greimas. Accordingly، the present article is to analyze the morphology of the characters of a-thousand-and-one nights on the basis of a slightly different model proposed by the authors which is composed of two components: indicator and status. Using a simple efficient coding system، and on the basis of 11 indicators، and some statuses each of which is different according to its number and concept، the authors try to analyze the morphology of the Alla-o-ddin Abu Shamat anecdote as a sample. It goes without saying that the results of the application of this method in analyzing the whole number of the anecdotes present in a-thousand-and-one nights will better clarify the efficiency and universality of such a model
خلاصه ماشینی:
ریخت شناسی شخصیت های حکایت علاءالدین ابوشامات از هزار و یک شب بر مبنای الگوی «شاخص » و «وضعیت » احمد رحیم خانی سامانی - محمد حکیم آذر- مظاهر نیکخواه چکیده امروزه بررسیهای ریخت شناسی بخش درخور توجهی از پـژوهش هـای ادبیـات داسـتانی را در معنـای عـام ، بـه خـود اختصاص داده اسـت .
در این جستار، ریخت شناسی شخصیت های حکایت علاءالـدین ابوشامات از هزار و یک شب بر اساس الگویی ابداعی به نام «الگوی شاخص و وضعیت » بررسی میشود.
خلاصه شاخص های یازده گانه نگارنده در روش ریخت شناسی شخصیت های هزار و یک شـب و وضـعیت هـای هـر شاخص در کنار شناسه های استفاده شده این گونه است : ١.
پس از شناسه گذاری همه حکایت های اصلی و فرعی هزار و یک شب ، برای بررسی دقیـق هـر شخصـیت ، از نشـانه ممیز (/) (auditor) برای جداکردن نمایه ویژة هر شخصیت از نمایه خاص هر قصـه و نیـز جـداکردن وضـعیت هـا در شاخص «کنش شناسی: H» استفاده شد؛ برای سهولت جداکردن نمایه خاص هر شخصیت از شاخص های ریخت شناسـی آن نیز از علامت دو نقطه (:) (colon) بهره برده شد؛ بـرای مثـال ، شناسـه «١/١-٤-١٠٠١»، مربـوط بـه شـمس الـدین ، نخستین شخصیت حکایت «علاءالدین ابوشامات » است .
١١ این قصه در ترجمه موضوعی ابراهیم اقلیدی در مجلد جداگانه ای به نام هزار و یک شب : عاشقانه هـای مصـری: علاءالدین ابوالشامات و داستان های دیگر بر اساس نسخه های عربی منتشر شده است (١٣٨٧: ١- ٧٨).
٧ـ ریخت شناسی شخصیت های حکایت علاءالدین ابوشامات بر مبنای الگوی شاخص و وضعیت با بررسی داده های حاصل از مطالعه شـاخص هـا و وضـعیت هـای اشـخاص حکایـت عـلاءالـدین ابوشـامات ، گـزارش شناسه گذاری ریخت شناسانه همه شخصیت های این داستان در ادامه بیان شده اسـت .