چکیده:
خانه های سنتی نهبندان بیشترین سازگاری را با طبیعت و اقلیم دارند. معماران با طراحی صحیح و توجه به آسایش استفاده کنندگان توانسته اند در عین سادگی، پاسخگوی نیاز ساکنین خانه ها باشند. یکی از این فضاها، ایوان می باشد که در معماری مسکونی به شکل فضایی نیمه باز، جلوی اتاق ها قرار گرفته و با کاربری های متفاوت، دسترسی به فضاهای داخلی را ممکن می سازد. عنصر ایوان از ویژگی های بارز و به عنوان مهمترین بخش در ساختار فضایی خانه های تاریخی نهبندان در استان خراسان جنوبی به شمار می رود که به لحاظ قدمت، دوره قاجار تا پهلوی را در برمی گیرند. از این رهگذر ابتدا به مفهوم و تاریخچه ایوان در ادوار گذشته پرداخته می شود، سپس به مطالعه و بررسی گونه شناسی ایوان و چگونگی سیر تحول ایوان بر پایه خانه های منتخب می پردازد. گردآوری اطلاعات بر مبنای پژوهش های میدانی و کتابخانه ای نگارندگان می باشد. ایوان در خانه های تاریخی نهبندان با شاخصه هایی چون قوس های جناغی و بیضی شکل، پوشش های طاق و تویزه، گهواره ای و گوشه سازی اسکنج نمود می یابد. ایوان های مرتفع تر اکثرا در ضلع شمالی و جنوبی خانه ها قرار گرفته اند. این خانه ها ضمن پاسخ گویی به نیازهای جوی و اقلیمی، رابطه مستقیمی با اصالت های فرهنگی، مذهبی و سنتی مردم دارند. بررسی ها نشان می دهد ایوان در خانه های مورد مطالعه متاثر از آثار گذشته ایرانی- اسلامی بوده و به انواع شکل های چند ایوانی و تک ایوانی با طرح های تزئینی ساده نمود پیدا می کند. بدین ترتیب، بررسی نحوه تحول و تغییر در شکل و ساختار ایوان در خانه ها و ازمنه مورد نظر از اهداف پژوهش می باشد.
خلاصه ماشینی:
ایوان در خانههای نهبندان نقطه اتصال اتاقها و حیاط میباشد و بهعنوان فضایی دلپذیر در تابستان مورد استفاده تمام فعالیتهای ساکنان خانه بوده و نیز باعث تعدیل هوای اتاقهای اطراف خود میشود.
بر این اساس این سؤال مطرح میشود که نقش و حضور عنصر ایوان در معماری این دوره چگونه است؟ فرایند تنوع و تحول ایوان در بازه زمانی قاجار تا پهلوی در این خانهها چگونه رخ داده است؟ فرضیه این است که ایوان در خانههای تاریخی مورد بررسی متأثر از آثار گذشته ایرانی- اسلامی بوده و در فرایند تحول و تنوع ایوان در گذار از قاجار به پهلوی، از نقش و اهمیت ایوان کاسته شده است.
با توجه به فراوانی و اهمیت خانههای تاریخی باقی مانده قاجار در سراسر ایران، میتوان گفت مقالات و کتب متعددی درباره معماری مسکونی قاجار و پهلوی و تزئینات وابسته به معماری این دوره به رشته تحریر درآمده است و لیکن در خصوص پیشینه بحث حاضر (ایوان)، میتوان به مقاله "بازنگری اهمیت ایوان در خانههای سنتی (با نگاه ویژه به بم)" (محمودی، 1384) و مقالهای همایشی با عنوان "تأثیر ایوان بر تعادل آب و هوایی خانههای سنتی" (با نگاهی تحلیلی به خانه های منطقی نژاد، محتشم و فروغ الملک در شیراز) (تصوری، علایی و تقیپور، 1392) اشاره کرد.
ایوانهای مرتفعتر در این خانهها اکثرا در دو جبهه شمالی و جنوبی و گاها دو ایوان با ارتفاع کمتر در اضلاع شرق و غرب ساخته شده که این ایوانها رو به حیاط مرکزی هستند و فضایی پشت آنها وجود ندارد، بلکه از دو طرف به اتاقهایی راه دارند.