چکیده:
در زبان فارسی نیز همانند بسیاری از زبان¬های دیگر واژه¬های مرکب بسیاری را می¬توان یافت که یکی از سازه¬های آنها نام یکی از اندام¬های بدن است. در این زبان از میان نام اندام¬های بدن دو واژه «سر» و «دست» دارای کاربرد فراوانی هستند و در شکل¬گیری ترکیب¬های واژگانی بسیاری نقش دارند. در پژوهش پیش¬رو برآنیم تا واژه¬های مرکب ساخته¬شده با «سر» و «دست» را از لحاظ معنایی و ساختاری بررسی کنیم. بیشتر داده¬های پژوهش از پیکره¬های زبانی «تکواژ» و «بیجن¬خان» برگرفته شده¬اند و داده¬های خود نگارندگان نیز به آنها افزوده شده است. نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که که برخلاف نتایج به دست آمده از پژوهش¬های پیشین که معتقدند بیشتر این¬گونه ترکیبات کارکردی استعاری دارند، به¬ویژه در ارتباط با ترکیبات مبتنی بر این دو واژه، ما با فرآیند مجاز سروکار داریم. یافته¬های پژوهش گویای آن است که واژه «سر» در ترکیب¬های فارسی علاوه بر معنای اصلی خود در شش معنای مجازی به کار می¬رود که عبارتند از: نقطه آغاز، نقطه پایان، بالاترین نقطه، همه تن و وجود آدمی، اندیشه/ذهنیت و اصلی/برتر. واژه «دست» نیز افزون بر معنای اصلی خود در چهار معنای مجازی به کار می¬رود که عبارتند از: اختیار/قدرت، تمکن/توان، کار/عمل و استفاده/استعمال. در بررسی ساختاری ترکیب¬های حاوی این دو واژه نیز دریافتیم که آنها با واژه¬هایی از مقوله اسم، صفت (ساده و مفعولی) و فعل (به-صورت ستاک حال و گذشته) همنشین می¬شوند.
خلاصه ماشینی:
"در این پژوهش برآنیم تا واژه¬های مرکب فارسی که در آنها واژه¬های «سر» و «دست/دل» به¬کار رفته را از لحاظ معنایی و ساختاری بررسی کرده و با واکاوی رابطۀ معنایی میان سازه¬ها با یکدیگر و با معنای کل واژۀ مرکب اهمیت و نقش استعاره و مجاز را در ساخت این گونه واژه¬ها نشان دهیم.
3- بررسی داده¬ها اکنون واژه¬های مرکب ساخته¬شده با دو واژۀ «سر» و «دست» را از لحاظ معنایی و صوری مورد بررسی قرار داده و می¬کوشیم معناهای گوناگون این دو واژه را در ترکیب¬های واژگانی زبان فارسی بررسی و دسته¬بندی نماییم.
این واژه در ترکیب¬ها افزون بر معنای واژگانی خود (یعنی نام بالاترین عضو بدن) دارای معناهای مجازی و استعاری دیگری نیز هست که در اینجا آنها را دسته¬بندی و بررسی نموده¬ایم.
به این صورت که نخست در اثر فرآیند مجاز «چیز به جای مکان/موقعیت چیز» سر به معنای «بالا و برتر» به کار رفته است و سپس در اثر فرآیند استعاری «مهم/اصلی بالا است» به هر کس یا چیزی که در مهم¬ترین و اصلی¬ترین مقام و موقعیت قرار داشته باشد «سر» اطلاق می¬شود، مانند «سر گروه» یا «سردسته».
یافته¬های پژوهش گویای آنست که واژۀ «سر» افزون بر معنای اصلی و پیش¬نمونۀ خود (یعنی نام یکی از اندام¬های تن) در شش معنای مجازی دیگر به کار می¬رود که عبارتند از: نقطۀ آغاز، نقطۀ پایان، بالاترین نقطه، همۀ تن و وجود آدمی، اندیشه/ذهنیت و اصلی/برتر.
"Metaphor and metonymy in the conceptual system"."