چکیده:
اطلاعات و گزارههای اصیل تاریخی مهمترین رکن تحلیل تاریخ را تشکیل میدهند. بااینهمه، گاه اطلاعاتی که پایۀ تحلیل پژوهشگر تاریخ قرار میگیرد، گزارههای تاریخنما و بهعبارتی، تاریخانگارانه هستند که در بسیاری مواقع، تحلیلگر آنها را گزارههای اصیل تاریخی تلقی کرده و درنتیجه، تحلیل او از واقعیت فاصله گرفته است. نوشتار حاضر تلاش میکند به دو پرسش در این باره پاسخ دهد: ۱) مهمترین عامل در تولید گزارههای تاریخانگارانه (تاریخنما) چیست؟ ۲) چه راهکاری برای تفکیک گزارههای تاریخی از گزارههای تاریخانگارانه وجود دارد؟ با بررسی بهعملآمده، روشن شد مهمترین عامل در تولید گزارههای تاریخانگارانه، حدیث و باورهای کلامی است. همچنین اینکه توجه به ویژگی گزارههای تاریخانگارانه و تتبع و جستوجو در منابع تاریخی و ارزیابی خاستگاه باورهای کلامی، کمک زیادی به تفکیک گزارههای تاریخی اصیل از گزارههای تاریخانگارانه میکند. روش نگارنده در تفکیک گزارههای تاریخانگارانه از گزارههای تاریخی، استقرایی است؛ به این معنا که ویژگی گزارههای تاریخانگارانه از طریق دقت و تأمل در ماهیت «باورهای کلامی» و «مآخذ تاریخی» و مقایسۀ آنها با «منابع تاریخی» تبیین شده است. همچنین در توضیح هر یک از گزارههای تاریخانگارنه، به نشانۀ تاریخانگارانه بودن آنها اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
برای مثال ، عده ای بر پایۀ برخی روایات ، به تحریف قرآن معتقد شده اند (نکـ : مالک بن انس ، ٨٤٢/٢؛ ابن حنبل ، ١٣٢/٥؛ بخاری ، ٢٦/٨؛ مسلم ، ٣٧٣/٤، ٢٥٢/٦؛ طبرسی ، الاحتجاج، ٥٩٨/١)، و در برابر، بیشتر مفسران و متکلمان و عالمان دانش حدیث و رجال ، بر بی پایه بودن این باور کلامی و ضعیف یا جعلی بودن احادیث مربوط به آن تصریح کرده اند (خویی ، البیان، ٢٢٦؛ محمدرضا مظفر، عقائد الامامیه ، ٥٩؛ معرفت ، ٦٠، ٨٣؛ سبحانی ، ١٤٢ـ١٤٣).
تفاوت گزارٔە همانندساز با گزارٔە تاریخ ساز در این است که در گزارٔە تاریخ ساز، برخی افراد، بدون هیچ سابقه ای به جعل رویداد روی می آورند، ولی در گزاره های همانندساز، در صورت صدور رفتاری زشت از کسی ، گزارشگر برای تطهیر یا تبرئۀ او، عمل یادشده را به کسی نسبت می دهد که همگان بر قداست او اذعان دارند (حسن بگی ، «واکاوی تأثیر باور کلامی ...
همان گونه که ملاحظه می شود، ریشۀ این گزاره های تاریخ انگارانه نیز باورهای کلامی بسیاری از شیعیان است که معتقدند غسل ، تکفین ، نماز بر جنازٔە امام (ع )، و تدفین او توسط امام بعدی صورت می گیرد.
برای روشن شدن تاریخ انگارانه بودن این گزارش ها نیز لازم است به خاستگاه حدیثی آن ها و نکات زیر توجه شود: ١) روایاتی که پایه و اساس باور کلامی «تجهیز جنازٔە امام قبلی توسط امام بعدی » قرار گرفته اند، از امام سجاد(ع )، امام باقر(ع )، امام صادق (ع ) و امام رضا(ع ) نقل شده اند (کلینی ، ٣٨٤/١ـ٣٨٥؛ صدوق ، عیون اخبار الرضا، ٩٧/٢؛ قطب راوندی ، ٢٤٦/١؛ ابن شهرآشوب ، ٣٥١/٣؛ حلی ، ١٣؛ مجلسی ، بحار الانوار، ١٦٦/٤٦، ١٢٧/٤٧).