چکیده:
یکی از مسائل مهم در نظام زمینداری صفویان، چگونگی وضعیت اقتصادی و زیستی کشاورزان است که ابعاد آن چنانکه باید مورد مطالعه قرار نگرفته است. از این رو، باید دید که مهمترین عوامل تاثیر گذار بر وضعیت اقتصادی کشاورزان کدامند؟ چه تاثیری بر این وضعیت داشته و شرایط اقتصادی کشاورزان در این دوره چگونه بوده است ؟ برای بررسی پرسشهایی از این دست، چند عامل موثر در این رابطه، مانند مساله مالکیت خصوصی کشاورزان، چگونگی نظام مزارعه در روابط مالک و زارع، کم وکیف رژیم مالیاتی مورد مطالعه قرار گرفتند. بررسی تاثیر این عوامل نشان میدهد که اولا کشاورزان عادی نمیتوانستند خود مالک زمین شوند تا بیشتر از تولیدات خود بهره مند شوند. دیگر اینکه در نظام مزارعه نیز، در بهترین شرایط، حتی به نیمی از محصول هم دست نمییافتند. چنین وضع دشواری، همراه با فشار انواع مالیاتها و تحمیلات منجر به فقر روز افزون کشاورزان تا پایان دوره صفویان گردید.
خلاصه ماشینی:
مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر وضع اقتصادی کشاورزان دورٔە صفوی و شرایط اقتصادی این کشاورزان چه بوده است ؟ در پاسخ جویی این پرسش ها، چندین موضوع ، مانند مالکیت خصوصی کشاورزان ، نظام مزارعه در روابط مالک و زارع و کم وکیف رژیم مالیاتی ، مورد مطالعه قرار گرفتند.
اطلاعات نیز در این باره ناچیزند و آنچه در منابع ، به ویژه سفرنامه ها و مآخذ اروپائیان ، یافت می شود، داده های پراکنده ای است که بیشتر، اوضاع اقتصادی کشاورزان را در نظام مزارعه و روابط مالک و زارع ، به خصوص در اراضی خاصه ، بازتاب می دهند.
برای بررسی دقیق تر، می توان این عوامل را در سه دستۀ مسائل زیر تقسیم و مطالعه کرد: ١) مسأله مالکیت کشاورزان ؛ چراکه مالکیت خصوصی و بهره برداری حداکثری کشاورزان از تولید خود، از اساسی ترین عوامل بهبود اوضاع زیستی آنان بود؛ ٢) چگونگی نظام مزارعه در روابط مالک و زارع ؛ از آن رو که بخش عظیمی از طبقۀ کشاورز سهیم در چنین نظامی بودند، تغییرات کمی و کیفی آن بر شرایط اقتصادی کشاورزان اثر مستقیم داشت ؛ ٣) مسألۀ تحمیل مالیات ها و بیگاری ها؛ مالیات ها فراوانی که در این دوره بر کشاورزان و روستائیان تحمیل می شدند و کم وکیف آن ها نیز به تغییرات مستقیم معیشتی و رفاهی در شرایط زندگی ایشان منجر می شد.
هرچند در برخی مناطق ، پرداخت این بهره برای رعایا و کشاورزان چندان دشوار نبود، در مناطق دیگری سخت بود و این وضع به شرایط زمین در زمان های مختلف و نیز به میزان طمع رؤسا و مالکان بستگی داشت (همان جا).