چکیده:
همدان در طول تاریخ همواره پذیرای اقوام و گروه های مختلف قومی و مذهبی بوده
که اهل تصوف از قدیمی ترین آنها به شمار می رود. این شهر در دورة قاجاریه به دلیل موقعیت طبیعی
و جغرافیایی خود در غرب ایران و نزدیکی به مسیرهای ارتباطی، مورد توجه گرو ههای صوفیانه قرار
گرفت. افزایش جمعیت صوفیان در این دوره و گسترش فعالیت های آنان منجر به برخی انشعابات و
برخورد با دیگر گروه ها گردید، هرچند بسیاری از این وقایع و حوادث این گروه در این دوره، متاثر
از سیاست های حاکمان قاجاری و خاندان های حاکم محلی بود. لذا نگارندگان در پژوهش حاضر
در تلاش هستند تا در یک رویکرد توصیفی و تحلیلی به بررسی جایگاه تصوف همدان در دورة
قاجاریه و فرق و انشعابات آن بپردازند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تصوف و فرق
صوفیانه همدان در این دوره، علی رغم برخی وقایع و حوادث، یکی از دوران های پررونق خود را
تجربه کرد که افزایش جمعیت و نفوذ صوفیان در این دوره خود گویای این واقعیت است.
خلاصه ماشینی:
"ایـن گروه در دوره صفویه رو به ضعف نهاد و به انشعابات و فرق گوناگونی تقسیم شد، اما با روی کار آمدن حکومت قاجاریه مجددا رونق گرفت و همدان بـه یکـی از مراکـز اصـلی تجمـع صوفیان تبدیل شد، اما از سوی دیگر در این دوره افزایش جمعیت و نفوذ اهل تصوف منجر به برخی انشعابات و درگیری های فرقه ای گردید که بر وضعیت اجتماعی صوفیان تـأثیر نهـاد و به مرور موجب زوال آنان در همدان گردید.
مصادره اموال بزرگان مذهبی و دولتـی در دورة قاجاریـه بـه هـر بهانـه ای کـه صـورت می گرفت مبلغ قابل توجهی را روانه خزانه خالی دولـت مـی کـرد از سـوی دیگـر ایـن گونـه رفتارهای حکومتی نشان از قدرت یافتن متشرعین داشت که همان طور که در ادامه نیز اشاره خواهد شد، زمینه ساز برخی حوادث و وقایع در دوره قاجاریه در شهرهای ایران و بخصـوص همدان گردید.
یکی از مهم ترین دلایل نزاع بین دو گروه در دورة صفوی -کـه احتمالا به دورة قاجاریه نیز منتقل شده باشد- پیوندهای طولانی میـان اصـناف و جمعیـت هـای اخوت صوفیانه در بخش های شهری بود که به شکل حمایتی یا برادری وجود داشـت و اصـناف به تدریج به گروه های حیدری و نعمتی و سایر دسته بندی ها تقسیم مـی شـدند، امـا بـه مـرور در سراشیبی انحطاط افتادند و به گروه متخاصمی تبدیل شدند که گاه از سوی دولت به بازی گرفته می شدند و دولت آنها را به خصومت تشویق می کرد تا بدین وسیله از وحدت و قـدرت سیاسـی بازار جلوگیری کند."