چکیده:
محوریت سیرۀ نبوی در فرهنگ و تمدن اسلامی، که شامل نقش واسطهای پیامبر(ص) در دریافت آموزههای وحیانی و صورتبخشی بشری، اجتماعی، و فرهنگی ـ تمدنی به آن است، ایجاب میکند که اولاً وجوه مختلف این سیره شناخته شود و ثانیاً اصول انسانشناختی، اخلاقی، جامعهشناختی و بهطور کلی، کارکردی آن در فرهنگ و تمدن اسلامی، برای فرهنگسازی و تمدنسازی استخراج گردد. این مهم جز با توجه به بایستهها و شناسایی انواع منابع سیرۀ نبوی به دست نخواهد آمد. هدف این نوشتار تبیین بایستههای دینی ـ تمدنی منبعشناسی سیره (مبتنی بر وجوه مختلف شخصیتی آن حضرت)، شناخت گونههای آن، و تبیین نسبتشان با بایستهها با نگاه کلنگر و بهروش تحلیل محتواست. کتابهای مهم و شناختهشدۀ درباره سیرۀ نبوی شامل سه گونۀ سیره و مغازی، تواریخ عمومی، و تواریخ محلی مکه و مدینهاند که از دایرۀ این تحقیق خارجاند و در عوض، گونههایی همچون قرآن و کتابهای تفسیری، حدیثی، شرح احوال، کتابهای فتوح و خراج، و آثار جغرافیایی و کلامی تا قرن هفتم هجری بررسی شدهاند که در مطالعات سیرهپژوهی، کمتر مورد توجه بودهاند یا اصلاً توجهی به آنها نشده است.
خلاصه ماشینی:
بر اساس آیات قرآن ، پیامبر در شأن و بعدی دیگر، عهده دار «رسالت » ابلاغ وحی و دستورات الهی و نیز جعل حکم در جامعۀ بشری برای هدایت انسان ها و تنظیم حیات فردی و جمعی آنان بود: «قل إنما أنا بشر مثلکم یوحی إلی » (کهف : ١١٠؛ فصلت : ٦)، «یا ایها النبی إنا أرسلناک شاهدا و مبشرا و نذیرا» (احزاب : ٤٥)، «یا ایها الرسول بلغ ما أنزل إلیک من ربک و إن لم تفعل فما بلغت رسالته » (مائده : ٦٧)، «آمن الرسول بما أنزل إلیه من ربه » (بقره : ٢٨٥)، «و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا الله إن الله شدید العقاب » (حشر: ٧)، «تلک حدود الله و من یطع الله و رسوله یدخله جنات تجری من تحتها الأنهار خالدین فیها و ذلک الفوز العظیم .
مطالعۀ دقیق و استخراج و تحلیل مواد تاریخی این کتاب ها تعامل و مناسبات صحابه (به عنوان نسل اول گروندگان به اسلام ) با پیامبر، نقش آنان در رویدادها و تحولات عصر نبوی و پس از آن ، تعامل رسول خدا(ص ) با آنان ، توجه به مبانی مشترک فطری و فکری افراد در جذب آنان ، و ایجاد همبستگی اجتماعی و سیاسی و پایه ریزی یک تمدن را نشان میدهد و مبین آن است که الگوی مدینة النبی چگونه در جزیرةالعرب پدید آمد و توسط صحابه به سرزمین های مجاور بسط یافت .
٤) کتاب های گونۀ فتوح و خراج در تبیین شأن تشریعی رسول خدا(ص ) در مسائل مالی و نظامی و الگوی مدیریتی آن حضرت در گسترش اسلام ، برقراری مناسبات اجتماعی و تعاملات فرهنگی با پیروان دیگر ادیان و فرهنگ ها، اجرای احکام مالی و مالیاتی، و حقوق و آداب جنگ حائز اهمیت اند و جایگاه و نقش سنت نبوی در ارکان سیاسی، اقتصادی، و حتی نظامی تمدن اسلامی را به دست میدهند.