چکیده:
فتح سریع و برق‌آسای ایران به‌دست عرب‌ها که در بسیاری از شهرها و مناطق، دست‌کم پس از شکست در نبرد نهاوند، بدون مقاومتی جدی و سازمان‌یافته صورت گرفت، از موضوعات جالب توجه در تاریخ ایران و اسلام است. در این میان، بررسی انگیزه‌هایی که موجب شد ایرانیان در بسیاری از شهرها با فاتحان مسلمان مصالحه کنند، اهمیتی ویژه دارد. جست‌وجو در عهدنامه‌ها و صلح‌نامه‌هایی که در قرن نخست هجری میان ایرانیان و عرب‌ها منعقد شد، برای دست‌یابی به این انگیزه‌ها بسیار مفید و کارگشا خواهد بود. مطالعه این عهدنامه‌ها نشان می‌دهد انگیزه کسب منافع اقتصادی یا دفع ضررهای مادی و نیز تلاش برای دست‌یابی به امنیت جانی و مالی، در تمایل ایرانیان به مصالحه با عرب‌ها بیشترین سهم را داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که در بیشتر عهدنامه‌ها، حفظ منفعت و دفع مضرت مادی، نخستین و مهم‌ترین خواسته ایرانیان مصالحه‌جو بوده و حفظ دین و معتقدات زرتشتی، در واداشتن آنها به مصالحه، سهم کمتری داشته است.این نوشتار، با بررسی عهدنامه‌های موجود میان ایرانیان و عرب‌ها در سده نخست هجری، قصد دارد به واکاوی سهم هر یک از انگیزه‌های اقتصادی و دینی ایرانیان در کشاندن آنها به مصالحه بپردازد و در نهایت، امکان مقایسه این دو نوع انگیزه را برای خواننده فراهم کند.
خلاصه ماشینی:
"مطالعۀ این عهدنامه‌ها نشان می‌دهد انگیزۀ کسب منافع اقتصادی یا دفع ضررهای مادی و نیز تلاش برای دست‌یابی به امنیت جانی و مالی، در تمایل ایرانیان به مصالحه با عرب‌ها بیشترین سهم را داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که در بیشتر عهدنامه‌ها، حفظ منفعت و دفع مضرت مادی، نخستین و مهم‌ترین خواستۀ ایرانیان مصالحه‌جو بوده و حفظ دین و معتقدات زرتشتی، در واداشتن آنها به مصالحه، سهم کمتری داشته است.
در این سرزمین‌ها در مقایسه با دیگر مناطق، روند پذیرش اسلام از سوی مردم در شهرها و نیز تعامل اقتصادی میان عرب‌های غالب و ایرانیان مغلوب در اندک زمانی محقق شد (برای بحث دربارة مردم و مناسبات آنها در جامعه و نیز وضع دین بعد از فتوحات عرب‌ها در عراق، نک:Morony, Iraq after the muslim conquest, 165, 275).
به طور کلی، از این گزارش‌ها می‌توان به چند نکته پی برد: نخست، در شهرهای مذکور دین واحدی وجود نداشت و به همین دلیل عرب‌ها در عهدنامه‌ها از کلمات جمع استفاده کرده‌اند که ناظر بر وجود چند دین و آیین در شهرهاست؛ دوم، به نظر می‌رسد انگیزه‌های دینی ایرانیان بیش از آن‌که ناظر بر حمایت از دین رسمی (دین رایج در دربار ساسانی) باشد، متأثر از علاقة آنها به آداب و رسوم، معتقدات و آیین‌های سنتی 1 بوده است.
آنچه این نظر را تقویت می‌کند، این است که عهدنامه‌ها میان حاکمان (مرزبانان) شهرها و عرب‌ها منعقد می‌شد و حفظ آتشکده‌ها به انباشت ثروت حاکمان و موبدان می‌انجامید؛ چراکه طبیعتا مردم طبق رسوم قدیم خود، به تقدیم اشیاء و اموال، به‌عنوان نذر به آتشکده مبادرت می‌ورزیدند (نک: میرزایی، 129 به بعد؛ همچنین برای اطلاع از قدرت و تمکن اقتصادی آتشکده‌ها، نک: همو، 131)."
(
, 
, 
)
