چکیده:
از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﻨﺪرج در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ، ﻣﺎﺟﺮای ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ و ﺳﺎﺧﺖ ﺳﺪی ﺑـﺮای رﻫـﺎﯾﯽ ﻣﺮدم ﻣﺠﺎور آن از ﺗﻬﺎﺟﻢ ﻗﻮم ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج اﺳﺖ؛ ﻗﻮﻣﯽ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎ اﻧﺒـﻮﻫﯽ از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ و اﺳﻄﻮره ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻫﻨﺮی، ادﺑﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮی راه ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ. ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد، ﻣﯿﺰان ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺼﺎوﯾﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺐ ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ ﻋﺼﺮ ﻧﺎﺻﺮی )1264-1313ق( از اﯾﻦ ﻗﻮم، ﺑﻪ وﯾﮋه ﺧﻤﺴﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﺑﺨﺶ اﺳﮑﻨﺪرﻧﺎﻣﻪ، ﺑﺎ ﮔﺰارش ﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رواﯾﺎت اﺳـﻼﻣﯽ اﺳـﺖ . ﯾﺎﻓﺘـﻪ ﻫـﺎ ﺣـﺎﮐﯽ از آن اﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج در ﺗﺼﻮﯾﺮﻧﮕﺎری اﯾﻦ ﻋﺼﺮ در ﻗﺎﻟـﺐ اﻧﺴـﺎن ﻫـﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔـﺎوت از ﻟﺤﺎظ ﺷﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی و از ﻧﻈﺮ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری در ﻋﺎﻟﻢ، ﺑﺎ ﺳـﺎﯾﺮ آدﻣﯿـﺎن ﺗﺮ ﺳـﯿﻢ ﺷﺪه اﻧﺪ. ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ ﺑﺎ ﺗﺼﺎوﯾﺮی از ﻗﺒﯿﻞ اﻧﺴﺎن ـ ﺟﺎﻧﻮر، ﯾـﺎ اﻧﺴـﺎن ﻫـﺎﯾﯽ ﺑـﺎ ﺷـﮑﻞ ﻇﺎﻫﺮی اﻋﺠﺎب آور از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ رو ، ﺗﺮﺳﻨﺎک و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺟﺴـﻤﯽ ﮐﻮﭼـﮏ ﯾـﺎ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑﺰرگ و اﻏﻠﺐ در ﭘﺸﺖ ﺳﺪ ﻣﺼﻮر ﺷﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾـﺎدی ﺑـﺎ ﺗﻮﺻـﯿﻔﺎت ﮔـﺰارش ﻫـﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رواﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ اﻧﻄﺒﺎق دارﻧﺪ. در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ ﮔﺎه ﺗﻔﺎوت ﻫـﺎﯾﯽ ﺟﺰ ﺋـ ﯽ در ﺗﺼـﺎوﯾﺮ دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ آن را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدی ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺑﺮداﺷﺖ ﻫـﺎی ذﻫﻨـﯽ ﻧﻘﺎﺷـﺎن از ﭘﯿﺶ ﻣﺘﻦ )ﺷﺎﻣﻞ ﮔﺰارش ﻫﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رواﯾﯽ( و در ﮔﺎم ﺑﻌﺪ ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺗـ ﺄﺛﯿﺮ ﺑﺎورﻫـﺎی ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺧﻮاﻧﺸﯽ ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮑﯽ داﻧﺴﺖ.
خلاصه ماشینی:
"تصاویر منقوش یأجوج و مأجوج در اسکندرنامۀ خمسه نظامی و میزان همخوانی آن با روایات اسلامی و گزارشهای تاریخی(مطالعه موردی عصر ناصری) مصطفی لعل شاطری 1 علی ناظمیان فرد 2 چکیده از جمله مضامین مندرج در قرآن کریم، ماجرای ذوالقرنین و ساخت سدی برای رهایی مردم مجاور آن از تهاجم قوم یأجوج و مأجوج است؛ قومی که در طول تاریخ با انبوهی از افسانهها و اسطورهها به متون هنری، ادبی و تفسیری راه یافتند.
بدیهی است ماجرای ذوالقرنین و بهویژه مصورسازی قوم یأجوج و مأجوج به دلیل قرار داشتن ماهیت حقیقی آنان در هالهای از ابهام، از جایگاهیی خاص برخوردار بود که این امر، زمینهسازی برای خلق آثار هنری تازه و بهدور از تقلید را در هر دوره به همراه داشت.
از اینرو تلاش میشود پس از پرداختن به جایگاه ذوالقرنین و ویژگیهای ظاهری یأجوج و مأجوج در منابع تاریخی، روایی و گاه تفسیری، به دور از رویکرد حدیثشناسانه، با اشاره به عصر ناصری و نحوه خلق این تصاویر، میزان تطبیق تصاویر این قوم در اسکندرنامهها با روایات دینی موجود در کتب روایی و تاریخی، بررسی شود.
با این حال، گاه به دلیل بیان جزئیات گوناگون و نیز اشاره به تکثر اقوام یأجوج و مأجوج و گاه به دلیل نفوذ عقاید شخصی تصویرپرداز و نفوذ باورهای عامیانه و فرهنگ شفاهی مردمی در نقل وقایع داستان ذوالقرنین و همچنین به سبب اصول زیباشناختی مصورسازی کتاب خمسه ـ مبنی بر اصل ارتباط درونی متون منظوم و تصویر ـ شاهد تغییراتی در ترسیم این قوم هستیم که گاه موجبات عدم همخوانی برخی ویژگیهای آنان را با پیشمتن به همراه دارد."