چکیده:
مناطق و شهرهای ایران، در شرایط و زمانهای مختلف دین اسلام را پذیرفتند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی ـ استنتاجی، مسئله روند زمانی و جغرافیایی گسترش اسلام در ایران و عوامل تأثیرگذار بر آن بررسی میشود. یافتههای پژوهش نشان میدهد شهرهایی مانند قزوین، اصفهان و قم در پذیرش اسلام پیشگام بودند. اصفهان را میتوان اولین شهر اسلامی ایران دانست. در مناطقی مانند آذربایجان، ماوراءالنهر و سواحل دریای مازندران، سختگیریهایی برای گسترش اسلام انجام شد؛ اما فعالیت خرمدینان عامل اصلی گسترش اسلام در آذربایجان بود. در ماوراءالنهر، خراسان و سیستان نیز فعالیتهای فرقههای بهآفریدیه، جهمیه، کرامیه و خوارج، نقشی تعیینکننده در گسترش اسلام داشت. گرایش مردم دیلم و طبرستان به اسلام، بیش از همه، نتیجه تبلیغات علویان است. شهر آمل اولین شهر اسلامی این منطقه به شمار میآید. به دلیل روحیات مردم فارس، دین زرتشت در آنجا بیش از نقاط دیگر دوام آورد؛ ولی در نتیجۀ فعالیتهای فرقههای اسلامی و اقدامات شیخ ابواسحاق کازرونی در آن منطقه نیز دین اسلام بر آیین زرتشتی غلبه کرد.
خلاصه ماشینی:
"در منابع متقدم ذکری از گرایش مردم سمرقند و بخارا به اسلام در جریان این لشکرکشیها نیست؛ اما نویسندۀ تاریخ قندیه (تألیف قرن نهم) درباره کرامات منتسب به قثم بن عباس بن عبدالمطلب که در جریان لشکرکشی سعید بن عثمان در سمرقند درگذشت، مینویسد: در اندکزمانی 180هزار تن از مردم آنجا مسلمان شدند و محمد بن خالد بن ولید که به همراه تعدادی دیگر از صحابه در سپاه عثمان حضور داشت، به عنوان خطیب منصوب شد.
از جمله شواهدی که نشان میدهد تعداد مسلمانان شهر بخارا در اواخر دوره اموی افزایش یافته بود، این است که وقتی شریک بن شیخ مهری شیعه در اعتراض به قبضه شدن قدرت توسط عباسیان در سال 133 قیام کرد، همۀ اهل بخارا با وی همراه شدند (نرشخی، 1363: 86-87).
(اصطخری، 1373: 104) پرسش این است که چرا دین زرتشت توانست در فارس به مدت چهار یا پنج قرن دوام آورد؟ بیگمان یکی از دلایل آن، موقعیت دینی این ایالت و پایتخت بودنش در دوران ساسانی است؛ ولی مناطقی مانند آذربایجان، نیشابور و تا اندازهای اصفهان نیز از پایگاههای اصلی دین زرتشت به شمار میرفتند، اما دین زرتشت در آنجا زودتر از فارس جای خود را به اسلام داد.
شیخ با وجود آنکه در خانوادهای نومسلمان به دنیا آمده بود و پدرش شهریار، نخستین عضو مسلمان خانواده به شمار میرفت، برای مسلمان کردن مردم کازرون که در زمان او بیشتر آنان زرتشتی بودند، وارد عمل شد و با ویرانی آتشکدهها زرتشتیها را وادار کرد دین اسلام را بپذیرند (ابنعثمان، 1333: 26-29)."