چکیده:
شکل‌گیری حکومت صفویه در قلمرو جغرافیایی ایران، تأثیری قابل توجه بر شرایط کلی منطقه داشت. افزون بر ساختار سیاسی مستقل و یکپارچه در ایران، رویکرد مذهبی آنها نیز شرایطی متفاوت را در مناسبات منطقه‌ای پدیدار ساخت. در این میان، تلاقی قلمرو جغرافیایی صفویان در مرزهای غربی با عثمانی‌ها، در کنار ناهمگونی ادبیات مذهبی بین طرفین، شرایطی رقم زد که مناسبات آغازین دو طرف و تداوم آن بر مبانی پرتنش و آمیخته با خصومت دنبال شود. دست‌کم در نیمی از دوران حکومت طولانی‌مدت صفویان، رفتارهای خصمانه بر مناسبات دو طرف سایه افکنده بود. اگرچه در مواقعی نیز برای گریز از چالش‌های نظامی، تلاش‌هایی دوستانه صورت می‌گرفت، اما درکلیت دوران صفویه، رویکردی دوستانه مبتنی بر صداقت بین طرفین هرگز پدید نیامد.
این نوشتار در پی بررسی ابعاد دینی و مذهبی حاکم بر سیر مناسباتی دو طرف با اتکا بر روش توصیفی ـ تحلیلی است. مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که نگرش‌های دینی و مذهبی در عرصه مناسباتی دو طرف چه جایگاهی داشت؟ نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد تمایلات توسعه‌طلبانه جغرافیایی در بروز درگیری‌های بین طرفین، دارای جایگاه اصلی بود؛ اما به دلیل لزوم بهره‌گیری عثمانی‌ها از ظرفیت‌های دینی برای رویارویی با صفویان، بخش عمده ساز وکار ظاهری برخوردها تحت تأثیر ادبیات خودحق‌انگاری دینی عثمانی‌ها قرار داشت و صفویان نیز برای مقابله به مثل با رویکردهای دینی آنان، بر اساس شرایط، رویکردهای مذهبی خود را درعرصه مناسباتی اولویت می‌بخشیدند.
خلاصه ماشینی:
"مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که نگرش‌های دینی و مذهبی در عرصه مناسباتی دو طرف چه جایگاهی داشت؟ نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد تمایلات توسعه‌طلبانه جغرافیایی در بروز درگیری‌های بین طرفین، دارای جایگاه اصلی بود؛ اما به دلیل لزوم بهره‌گیری عثمانی‌ها از ظرفیت‌های دینی برای رویارویی با صفویان، بخش عمده ساز وکار ظاهری برخوردها تحت تأثیر ادبیات خودحق‌انگاری دینی عثمانی‌ها قرار داشت و صفویان نیز برای مقابله به مثل با رویکردهای دینی آنان، بر اساس شرایط، رویکردهای مذهبی خود را درعرصه مناسباتی اولویت می‌بخشیدند .
یا آن‌که به گونه‌های مختلف، ذکر نام امام علی( و سایر ائمه( به عنوان یک نقطه معیار با دیدگاه‌های عثمانی‌ها به شدت در تضاد بود (خواندمیر، 1370: 125)؛ اما در کنار ادبیات ایجابی که با ذهنیت مذهبی عثمانی هم‌خوانی نداشت و محرکی بر وجود و بروز اختلافات بود، در ابعاد سلبی و تخریبی نیز برخی اقدامات منتسب به صفویان فراتر از رفتار‌ها و کارکردهای ایجابی، زمینه‌های لازم را برای برخورد و تلاقی طرفین مهیا کرد.
البته به نظر می‌رسید شاهان صفوی از منظر دیگری نیز سعی داشتند تبلیغات عثمانی‌ها را کم‌رنگ و بی‌اثر سازند؛ آنها در بیشتر مواقعی که شرایط صلح آمیز بین طرفین برقرار بود، به طور ضمنی اقدامات جهادی عثمانی‌ها را مورد تأیید قرار می‌دادند و از این طریق به این باور دامن می‌زدند که آنها نیز به هر صورت نسبت به مسائل جهان اسلام حساسیت دارند؛ چنان‌که شاه تهماسب در مقطعی می‌نویسد: در تمامی منابر و معابر برای پیروزی سلطان، مردم به دعا مشغول هستند."
(
, 
, 
)
