چکیده:
مدعای این نوشتار آن است که فراز و فرود تمدن اسلامی بیش از هر امری بسته منازعات قدرت و مسئله مشروعیت سیاسی دولتهای اسلامی بوده است. در حالی که اوج تمدن اسلامی در دولت عباسیان ظهور می‌یابد، در همان دولت نیز فرود عصر زرین تمدن اسلامی نمود می‌یابد. اما ریشه‌های این فراز و فرود در فرهنگ سیاسی و تحولات سیاسی ـ اجتماعی دولتهای نبوی و اموی پیشین شکل می‌گیرد. دولت عباسیان بیش از هر چیز با در اختیارگرفتن دانش فقه و کلام، در سپهر منازعات قدرت سیاسی به پیروزی رسیده و در ادامه نیز با تحول در دانش‌های مشروعیت بخش قدرت، با رقبای اصلی خود یعنی شیعیان و خوارج به برتری می‌رسند. در نتیجه اساس تمدن اسلامی بسته به قوت و ضعف دولتهای اسلامی بوده و این قوت و ضعف نیز ریشه در صورت‌بندی مسئله مشروعیت سیاسی دارد. این مقاله برای بررسی این مدعا ابتدا چارچوب نظری مشروعیت دولت مبتنی بر عدالت سیاسی را توضیح می‌دهد؛ سپس به پیگیری قبض و بسط دشواره مشروعیت در دولت امویان و بعد از آن در دولت عباسیان می‌پردازد.
خلاصه ماشینی:
تمدن اسلامی، دولت امویان، دولت عباسیان، عدالت سیاسی، مشروعیت مقدمه آنچه که به عنوان تمدن اسلامی عمدتا در عصر دولت عباسیان شناخته می‌شود، بر بستر تحولات سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی خاصی نضج گرفت که دولت نبوی پایه‌های آن را با تغییر در فرهنگ سیاسی عرب جاهلی بنیان نهاد.
بر اساس این چارچوب نظری و تطبیق آن بر تمدن اسلامی، می‌توان ادعا کرد که هر زمان دولتهای اسلامی توانستند امنیت و انسجام را با رعایت عدالت فراهم کنند و با تکیه بر ارزش‌های اخلاقی و رعایت تساهل و مدارا و ارج‌گذاری بر آزادی شهروندان، و مبتنی بر اندیشه‌ای کثرت‌گرا مدیریت سیاسی را به اجرا گذارند، به دلیل ایجاد ثبات و امنیت، زمینه تولید ثروت و رفاه و به قول ابن خلدون عمران که مقدمه فراز تمدنی است، فراهم شده است و تمدن سویه اوج و بالندگی می‌گیرد.
اما هر زمان که دولت‌ها مبتنی بر عصبیت قومی و با رویکردی محدود و محلی اداره امور سیاسی و جامعه را در پیش گرفتند، از دایره عدالت خارج شده و مشروعیت آنها مورد چالش گروه‌های رقیب قرار گرفته و زمینه زوال دولت و فرود تمدنی مهیا شده است.
به همین دلیل است که سازمان دعوت عباسیان شعار خود را به صورت مبهم و بدون تعیین مصداق «القیام للرضا من آل محمد(ص)» قرار داده بودند تا بیشترین انسجام و حمایت را از سوی شیعیان که مهم‌ترین نیروی اجتماعی ـ سیاسی معارض دولت اموی بودند، به دست آورند.
(
, 
, 
)
