چکیده:
رودخانهی زابِ کوچک از کوههای شمالغرب ایران سرچشمه میگیرد و در امتداد کوه های مرزی ایران-عراق جریان می یابد و درنهایت وارد شمال عراق می شود. باتوجه به اهمیت رودخانهی زاب در شکل گیری استقرارهای مختلف و آگاهی از تعداد محوطه ها در هزارهی اول ق.م.، جایگاه و نوع ارتباط آنها با محوطه های کلیدی و گذرگاههای منطقه، این حوضه مورد بررسی قرارگرفت. تعداد 16 محوطه مربوط به هزارهی اول ق.م. شناسایی شد. 12 محوطه در قسمت شمالی حوضه و 4 محوطه در جنوب حوضه قرار دارند. بیشتر استقرارها در مکان هایی با استعداد مناسب کشاورزی و دامداری واقعاند. تراکم محوطه در قسمت شمالی بیشتر مشهود است. نحوهی الگوی استقرار، کاملاً تحتتأثیر عوامل جغرافیایی است و درجاییکه محیط مناسب باشد استقرارهای بزرگ و اصلی شکل می گیرند و مابقی محوطه ها کوچکتر و بهنوعی در درجهی دوم اهمیت هستند. هرچند محوطهی ربط در جنوب حوضه، وسعت نسبتاً قابلتوجهی دارد، اما باید توجه داشت که پتانسیلهای محیطی، جغرافیایی و امنیتی به محوطه ها اجازه نمیدهد که بسیار وسیع شوند. این حوضه در این برههی زمانی حدفاصل مرزهای مانا و آشور در غرب بوده و از طرف شمال با اورارتو هم مرز بوده است و شاید محوطهی اورارتویی گرده سوره در برهه ای آخرین قلعهی مرزی با این حوضه بوده است. گذرگاهها نیز نقش بسیار مهمی در ارتباطات و تهاجمات احتمالی منطقه داشته اند. گذرگاه حاجعمران در شمال حوضه نیز مسیر ارتباطی بسیار مناسبی با شمال بین النهرین است که بهاحتمال زیاد بخشی از هجوم های آشور از طریق این تنگه صورت می گرفته است که امروزه نیز بهترین و آسانترین مسیر ممکن برای تردد است. باتوجه حملات زیاد آشوریها به منطقه، محوطه های بزرگ و کلیدی همچون ربط، شین آباد و پسوه، دارای دیوار بزرگ دفاعی محیطی بودهاند که در هنگام تهاجمات مردم با احشام و ثروت خود در آنجا پناه می گرفته و تا رفع خطر بهمقابله می پرداخته اند.