چکیده:
دانشمندان اسلامی برای اثبات اعجاز قرآن کریم» اقوال متعددی را در قالب عنوان «وجوه
اعجاز قرآن» بیان کردهاند. در میان این وجوه مذکور» وجهی موسوم به «صرفه» نیز به چشم
میخورد که برخی قائل به آن شدهاند. نظر آنان در این قول» آن است که قرآن به خودی خود معجزه
نیست و دیگران میتوانند مانند آن را بیاورند» ولی خداوند مردم را از معارضه با قرآن بازداشته
است. مقاله حاضر ضمن بیان جایگاه این نظریه در بین اندیشمندان معتزله و شیعه, به کنکاش
دربارة خاستگاه این نظریه پرداخته و علت طرح چنین نظریهای را بافت فرهنگی و دینی» نظریه
پردازیها و محادلات حذّی کلامی و فقدان دلایل قوی و نیرومند برای دفاع از حقانیت قرآن و...
در شرایط زمانی خاص دانسته است. در نهایت نیز با اشاره به پیامدهای این نظریهء ناسازگاری آن را
با مبانی معتزله و شیعه اثبات کرده و آن را مورد نقد قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
بنا بر نظر این بزرگان، او اعجاز بیانی قرآن را پذیرفته و قائل به آن بوده است؛ اما با توجه به اینکه شاگردان شیخ مفید نظریۀ صرفه را پذیرفتهاند و اینکه منشأ نظریه صرفه متکلمان بودهاند و با دقت در عبارات کتاب اوائل المقالات به این نتیجه میرسیم که شیخ مفید حداقل در برههای از زمان، این نظریه را پذیرفته و به بیان آن پرداخته است و شاید بعدتر از آن عدول کرده و همان اعجاز در بلاغت و فصاحت را مدنظر قرار داده باشد (ر.
او در کتاب تهمید الأصول که شرحی بر جمل العلم سید مرتضی است، به تفصیل دلایل قول به صرفه را ذکر کرده و اشکالاتی را که به این نظریه وارد شده، پاسخ داده و حتی اشکالاتی را که ممکن است به نظر کسی برسد نیز پاسخ داده است.
گاه با اقرار به اینکه برخی آیات در اوج فصاحت و بلاغت هستند، مدعی شدند که برخی آیات قرآن اعجازی ندارند؛ مانند آیاتی که نقل قول دیگران است یا آیاتی که از ردیف کردن نام انبیا تشکیل شده است، اگر این آیات که نقل قول دیگران است اعجاز باشد، دلیلی جز صرفه ندارد، چراکه پیشتر همین آیات را دیگران در موارد نقل قول بیان کرده بودند؛ پس خداوند آنها را کلام خود قرار داده و دیگران را از آوردن مثل آن منع کرده است (اندلسی، 1416 ق ، 2: 53).