چکیده:
پدیدۀ تظاهر موضوعات یک فعل به صورتهای گوناگون به نام تظاهر چندگانۀ موضوعات و یا تناوب موضوعی خوانده میشود. در این مقاله تناوب مکانی مورد بررسی قرار گرفته است. تناوب مکانی به این صورت تعریف میشود که موضوعات برخی فعلهای مکانی مانند بار زدن در نحو به دو صورت تظاهر مییابند. در گونۀ مکانی، موضوع مکانی به صورت موضوع غیرمستقیم و کنشرو به صورت مفعول مستقیم همراه با ”را“ بیان میشود؛ در حالی که در گونۀ مفعولی، موضوع مکانی به صورت مفعول مستقیم و کنشرو به صورت موضوع غیرمستقیم ظاهر میشود. مهمترین ویژگی تناوب مکانی در زبانهای مختلف وجود اثر کلی/جزئی است (اندرسون، 1971؛ بیورز، 2006). اثر کلی/جزئی به این معناست که چنانچه موضوع مکانی یا کنشرو به صورت مفعول مستقیم بیان شود، دارای تعبیر کلی است در حالی که اگر به صورت موضوع غیرمستقیم بیان شود، میتواند تعبیر کلی یا جزئی داشته باشد. در این مقاله با بررسی فعلهای تناوب مکانی و جملات حاوی فعلهای تناوبی نشان خواهیم داد فعلهایی که در فارسی تناوبساز محسوب میشوند، در آنچه گونۀ مفعولی خوانده میشود، دارای اثر کلی نیستند. در این مقاله نویسنده گونۀ مفعولی در این فعلها را صرفاً نشاندهندۀ تغییر زاویۀ توجه به سمت موضوع مکانی دانسته و به پیروی از دبیرمقدم (1992) معتقد است موضوع مکانی در گونۀ مفعولی اگرچه همراه با ”را“ ظاهر شده، مفعول محسوب نمیشود بلکه تبدیل به مبتدای ثانویه میشود.
خلاصه ماشینی:
اثر کلی/جزئی به این معناست که چنانچه موضوع مکانی یا کنشرو به صورت مفعول مستقیم بیان شود، دارای تعبیر کلی است در حالی که اگر به صورت موضوع غیرمستقیم بیان شود، میتواند تعبیر کلی یا جزئی داشته باشد.
در این مقاله با بررسی فعلهای تناوب مکانی و جملات حاوی فعلهای تناوبی نشان خواهیم داد فعلهایی که در فارسی تناوبساز محسوب میشوند، در آنچه گونۀ مفعولی خوانده میشود، دارای اثر کلی نیستند.
علت پذیرفتنی نبودن فعلهای پنهان کردن و چپاندن در گونۀ مفعولی از دیدگاه روشن (1377) این است که این فعلها ناظر بر قرار دادن یک شیء در قسمت کوچکی از یک مکان است؛ لذا کل مکان تحت تأثیر عمل فعل قرار نمیگیرد و نمیتوان موضوع مکانی را به صورت مفعول مستقیم بیان کرد (روشن، 1377: 185).
مهمترین ویژگی تناوب مکانی وجود اثر کلی/جزئی است؛ به این معنی که وقتی موضوع مکان به صورت مفعول بیان میشود، دارای تعبیر کلی است (اندرسون 1 ، 1971).
بر اساس تقابل ضمنی، چنانچه موضوع مکانی یا کنشرو به صورت مفعول مستقیم بیان شود، الزاما متضمن تعبیر کلی است اما گونۀ غیرمستقیم آنها میتواند دارای تعبیر کلی یا جزئی باشد.
فعل جارو کردن یکی از فعلهای تناوب مکانی از نوع برداشتنی است که میتواند در بیش از دو گونۀ تناوبی ظاهر شود: 26) الف: مریم هر روز جارو میکند.
بنا بر بحث فوق در (34 الف) موضوع کنشرو دارای تعبیر کلی است، به این معنا که کل رنگ روی دیوار پاشیده شده است زیرا به صورت مفعول مستقیم بیان شده و موضوع مکانی میتواند تعبیر کلی یا جزئی داشته باشد.