چکیده:
بیبی منجّمه سمنانی، بانوی نامدار و ستاره شناس ایرانی در قرن ششم از اهالی نیشابور، دختر کمال الدّین سمنانی رئیس فرقة شافعیّة نیشابور و منجّمباشی سلطان محمّد خوارزمشاه بود. او به دلیل مهارت در علم نجوم، در دربار سلطان جلال الدّین خوارزمشاه و علاءالدّین کیقباد از جایگاه ویژهای برخوردار شد.
بیجة منجّمه، از زنان شاعر، منجّم و ادیب اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری است. وی به ماه کرمان شهرت داشت. معاصر با مولانا عبد الرّحمن جامی، امیر علیشیر نوایی و سلطان حسین بایقرا(875 -912 ق) بود. بیجه با مولانا جامی مطایبات و مهاجات داشت.
بعضی از مورّخان بی بی منجّمه سمنانی را بی بی منجّمه نیشابوری ثبت کردهاند، در حالیکه نام وی در میان مشاهیر سمنان به چشم میخورد. بعضی از تذکرهها نیز به لحاظ شباهت اسمی بیجة منجّمه را همان بی بی منجّمه خواندهاند؛ به این دلیل که بیجه را مخفّف و تصغیر شدة بی بی میدانند؛ نیز بیجة منجّمه را نهانی هروی از زنان شاعر قرن یازدهم هجری به شمار آورده، تخلّص بیجه(ماه) را به نهانی دادهاند. در این مقاله تلاش برآن است تا پس از معرفی بیجه، پرده از ابهامات گوناگون درباره این شخصیّت تاریخی- ادبی برداشته شود.
Bibee Monajemeh was a famous woman and a Persian astronomer in the sixth century (AH). She lived in Neishaboor, Iran. Her father is Kamaloddin Semnani, head of the Shafeeyeh of Neishaboor and acted as the astronomer of Sultan Muhammad Kharazmshah. Because of her skill in astronomy; she had a high position in the King royal family. However, there is an issue over the name of Bibee Monajemeh confused with Bijeh Monajemeh.
Bije Monajemeh was Maulana Aladdin Kermani’s daughter as one of the women in the ninth century. She was a scholar, poet and astrologer of the early ninth century (AH). Her pseudonym was Mah (moon) of Kerman. She was also living at the time of Jami, Amiralishir Navaee and Sultan Hussein Baighara. In the present study an attempt has been made to clarify the life and the historical and literary character of Bijeh Monajemeh.
خلاصه ماشینی:
(اوحدی بلیانی ، ١٣٨٩، ج ́O، ص ٣٥٨٥) بیجه خواهر علاءالـدین کرمـانی اسـت (مهاجر، ١٣٨٤، ص O)؛ درحـالی کـه ایـن مطلب دربارة نهانی کرمانی نیز بیان شده است .
در فرهنگنامة زنان پارسی گو بیجه با نام «بیجة هروی » ذکر شده و ذیل زنـدگی نامـة او چنین آمده است که وی : «خواهر علاءالدین کرمانی است و با سلطان حسین بـایقراء و امیر علیشیر نوایی ، وزیر دانشمند وی ، معاصر بود.
(فرخزاد، ١٣٤٢، ص ٤٩٧) این مطلع از اوست : اگر چه مهر به تقدیر لایزال برآید به ماه من نرسد گر هزار سال برآید (مشیر سلیمی ، ١٣٣٥، ص ٣٧٤) همین بیت ، ذیل زندگی نامة مسماة نهانی همشیرة خواجه افضل الدین ، وزیـر مسـتقل سلطان حسین میرزا، به شکل زیر آمده که گویا مقصود نهانی کرمانی است : اگر چه مهر به تقدیر لایزال [بر] آید به ما[ه ] من نرسد گر هزار سال برآید (اوحدی بلیانی ، ١٣٨٩، ج ٧، ص ٤٥٢٧) در فرهنگ نامة زنان پارسی گو ذیل نهانی کرمـانی چنـین آمـده اسـت : «وی خـواهر خواجه افضل کرمانی و از شاعران سـدة نهـم هجـری اسـت .
برخی از منابع بـه نقـل از جـواهرالعجایـب ، نهـانی کرمـانی را خواهر خواجه افضل الدین کرمانی ، وزیر سلطان حسین بایقرا دانسته انـد، کـه ظـاهرا بـا بیجة منجمه مشتبه شده است .
سعید نفیسی به صورت گذرا می نویسد: «گذشته از این ٨٩٥ شاعر بزرگ و کوچک درمیان گویندگان قرن نهم ، چند زن دیگر هم بوده اند که شعرفارسی را نیکو می سروده - اند؛ مانند آتونی ، آقابیگم و بیجه منجمه خواهر مولانا علاءالدین کرمـانی کـه در هـرات می زیسته و بیکی سلطان مشهدی و...