چکیده:
بیانناپذیری تجارت عرفانی مورد تاکید عارفان و فیلسوفانی از شرق و غرب عالم است. دربارة راز و چرایی توصیفناپذیری حالات عرفا ادلهای مطرح شده است. لازمة توصیفناپذیر بودن تجارب عرفانی این است که بیان عرفا عاری از معنا و محتوا، و از حیث واقعنمایی، فاقد ارزش و اعتبار باشد؛ ولی آیا میتوان به چنین لازمهای ملتزم شد؟ عارفان و غیرعارفان در توجیه ارزش بیانات عرفا و در معنا و مقصود سخن و گفتار ایشان، توجیهات و تفسیرهایی ارائه کردهاند. نظریة دیونیسیوسی، نظریة استعاره و نظریة استیس، سه نظریهای هستند که در اینباره عرضه شدهاند، ولی هرکدام از این سه نظریه، نقاط ضعفی دارند که مانع از پذیرش آنها میشود. نظریة پیشنهادی این نوشتار، نظریة چهارمی است که سرّ بیانناپذیری تجارب عرفانی را در عواملی خاص جستوجو میکند و میکوشد توضیحی فاقد نقاط ضعف سه نظریه پیشگفته ارائه دهد.
خلاصه ماشینی:
"لازمة توصیفناپذیر بودن تجارب عرفانی این است که بیان عرفا عاری از معنا و محتوا، و از حیث واقعنمایی، فاقد ارزش و اعتبار باشد؛ ولی آیا میتوان به چنین لازمهای ملتزم شد؟ عارفان و غیرعارفان در توجیه ارزش بیانات عرفا و در معنا و مقصود سخن و گفتار ایشان، توجیهات و تفسیرهایی ارائه کردهاند.
مشکل گوینده گرچه مشکلات ناشی از عوامل دیگر نیز به نوعی به گوینده مرتبطاند، ولی آنچه مستقیما با شخص گوینده ارتباط دارد، این است که در مقام وصول و فنا (خواه این فنا را به معنای استغراق و فنای شعور و آگاهی بدانیم، و خواه به معنای فنای ذات) عارف بقایی ندارد، یا دستکم شعوری در میان نیست تا او بتواند عنان کلام را در دست گیرد و چیزی را بیان کند.
خلاصه آنکه نظریة مجازی ممکن است تا این حد درست باشد که بعضی کلمات دربارة تجارب عرفانی استعارهاند؛ ولی آنجا که میگوید هیچگونه توصیف امکان ندارد، و همة کلماتی که عرفا در وصف احوالشان به کار بردهاند استعاری یا مجازی است، اشتباه است.
ک: استیس، 1379، ص 318)، به این دلیل نیست که تجربة عرفانی ذاتا تناقضآمیز است، بلکه به این دلیل است که عارف حیثیات مختلف را از هم تفکیک نکرده و در احکام متناقضی که صادر میکند، به قیود موضوع هریک از دو حکم متناقض توجه کامل ندارد؛ و بههمینروی، گزارشی ناقص و معیوب از یافته خود ارائه میدهد؛ یعنی ریشة مشکل را نه در تجارب عرفانی، که در گزارشگر این تجارب جستوجو باید کرد؛ و ازآنجاکه چنین گزارشهایی با عقل قطعی و منطق منافات دارد، به عنوان گزارش از واقع، پذیرفتنی نخواهد بود."