چکیده:
ایرانیان و عبریان، نخستین بار در شاهراه کلده و آشور یکدیگر را یافتند و بهتدریج در کاشان، یکی از طولانیترین همزیستیهای بشری را آغاز کردند. از ورود اسلام به ایران تا دوره صفوی، از یهودیان کاشان اطلاعی در دست نیست؛ اما با ورود به عصر صفوی، بهمدد دو وقایعنامه داخلی و گفتار سیاحان غربی، به رشد و پویایی فرهنگی واجتماعی و اقتصادی این جامعه پی میبریم. این جستار به گزارش و تحلیل حیات اجتماعی و فرهنگی یهودیان در یکی از مراکز اصلی تشیع در ایران، یعنی کاشان در دوره صفویه میپردازد و در زمینه تاریخ اجتماعی ایران، بدین سبب اهمیت دارد که از نظرگاه منابع کمیاب یهودی و داوری آنان دوره صفویه ارزیابی میشود. این مقاله وضعیت یهودیان کاشان و تعامل آنان را با علما، بهویژه نقش ملامحسن فیض، و دولتهای شیعی گزارش و تحلیل میکند. در این بخش، شمار جمعیت، ساختار محله کلیمیان کاشان، رشد ادبیات فارسیهود در کاشان، شخصیتهای دینی و ادبی یهودیان کاشان از قبیل ملا مشه هلوی، ربی یهودا بن العازار، سعیدای سرمد کاشانی، بنیامین بن میشائیل (امینا)، بابایی بن فرهاد و بابایی بن لطف معرفی میشود. این گزارش و تحلیل نشان میدهد که با وجود برخی آزارهای حکومتی، میتوانیم عصر صفوی را اوج دوران رشد و شکوفایی جامعه یهود کاشان، هم در حوزه اقتصاد و هم در حوزه فرهنگ و مذهب بدانیم؛ لذا در همین عصر، عنوان «اورشلیم کوچک» کاشان اختصاص یافته است.
خلاصه ماشینی:
com این گزارش و تحلیل نشان میدهد که با وجود برخی آزارهای حکومتی، میتـوانیم عصـر صـفوی را اوج دوران رشد و شکوفایی جامعۀ یهود کاشان ، هم در حوزٔە اقتصاد و هم در حوزٔە فرهنگ و مذهب بدانیم ؛ لذا در همین عصر، عنوان «اورشلیم کوچک » به کاشان اختصاص یافته است .
در شناخت تاریخ یهودیان کاشان در عصر صفوی، خوشبختانه علاوه بر کثرت نسبی آثار مربوط به دورۀ صفویه ، این خشنودی نیز وجود دارد که از این زمان ، دو وقایع نامه از دو یهـودی کاشـانی در دست داریم که رخدادهای اواسط و اواخر این عصر را روشن میسازند.
یکی از مهم تـرین منـابع در شناخت و بررسی جوامع یهودی ایران و به ویژه کاشان در عصر صفوی، وقایع نامۀ انوسی اثـر بابـایی بن لطف کاشانی است که وقایع بین سال های ١٦١٧م / ١٠٢٦ق تا ١٦٦٢م / ١٠٧٢ق را روایت میکند.
این نامه که به سال ١٠٦٦ق ، یعنی در اوج رخ دادهای تغییر کیش یهودیان کاشان نوشـته شـده است ، نشان میدهد که پاره ای از سیاست مداران و روحانیون دربار در برابر فیض چـه رویکـردی داشته اند.
کتابی به نام شئلوت أو تشـوبوت نیـز بـه او منسـوب اسـت کـه ایـن از جایگاه رفیع او در میان یهودیان ایران حکایت دارد؛ چه اینکه کتاب هایی از این دسـت ، مجموعـۀ پاسخ به پرسش هایی است که از مناطق دوردست برای راب هـا ارسـال مـیشـده اسـت .