چکیده:
رابطة متعارض و چندبعدی حوزههای تشیع، تصوف و سلطنت در دورة صفویه، سبب شکلگیری گفتمانها، گزارهها و کنشهای گفتمانی خاصی در آن دوران شده است. این رابطه حول محور تلاش برای کسب مشروعیت سیاسی و اجتماعی و با هدف تثبیت نظم گفتمانی مطلوب شکل گرفته است. در این بین، میتوان ردیههای اعتقادی صوفیه و روحانیت شیعی را رسانههایی سیاسی و عقیدتی با هدف بیرونراندن گفتمان رقیب از میدان مشروعیت سیاسی و اجتماعی دانست. در این نوشتار میکوشیم نوع مواجهة ردیههای فارسی بر تصوف را در دورة صفویه با گفتمانهای پیرامون تصوف بررسی کنیم. این تحلیل در دو سطح متنی و فرامتنی انجام میشود. در تحلیل متن با استفاده از ابزارهای زبانشناسی انتقادی، در پی شناخت گزارهها و شگردهای اقناعی و جدلی متون در مواجهه با تصوف و صوفیه بودهایم و در تحلیل فرامتنی کوشیدهایم ساختارهای تاریخی مؤثر بر رویکرد مؤلفان و رابطة متون را با سازوکارهای مؤثر تاریخی بررسی کنیم. از منظر این نوشته، مؤلفان ردیهها کوشیدهاند با شگردهایی چون تخریب شخصیت مشایخ و بافتزدایی از معارف صوفیه، به بیگانهسازی گفتمانهای حول محور تصوف و بازتولید فاصلة ایدئولوژیک بین تصوف و تشیع بپردازند. گزارة گفتمانی عمدة این رسالهها، نفی هرگونه رابطة تاریخی و معرفتشناختی بین تصوف و تشیع است. رویکرد معتدل برخی نخبگان آن دوران را در انتقاد از تصوف میتوان تلاشی برای تثبیت نظم گفتمانی مطلوب با تقسیم تصوف به دو قطب منفی و مثبت دانست.
خلاصه ماشینی:
تحلیل گفتمانی رساله های ردیه بر تصوف در عصر صفوی 2 حسین عبدی 3 سید مهدی زرقانی تاریخ دریافت : ٩٦/١٠/٤ تاریخ تصویب : ٩٧/٥/١٣ چکیده رابطۀ متعارض و چندبعدی حوزه های تشـیع ، تصـوف و سـلطنت در دورة صفویه ، سبب شکل گیـری گفتمـان هـا، گـزاره هـا و کـنش هـای گفتمـانی خاصی در آن دوران شده است .
نویسندگان ردیـه هـا از چـه تمهیـدات بیـانی - بلاغـی بـرای تثبیـت گفتمـان مـورد نظرشان و به حاشیه راندن گفتمان رقیب بهره گرفته اند؟ پیشینۀ پژوهش تعداد مقالات و کتاب هایی که دربارة نزاع فقها با صوفیه نوشته شده بیشـتر از آن اسـت کـه بتوان به همۀ آن ها در این مقاله اشاره کرد، اما از جمله پژوهش هایی که بـه طـور مسـتقیم بـا موضوع این مقاله ارتباط پیدا می کند، فصلی از کتـاب صـفویه در عرصـۀ دیـن ، فرهنـگ و سیاست (١٣٨٩) است که در آن به معرفی و بازشناسـی متـون ضدتصـوف در دورة صـفویه پرداخته شده و پس از آن ملک زاده (١٣٨٩) به سراغ محتوا و زمینـه هـای تـاریخی نگـارش برخی ردیه های ضدتصوف در دورة صفویه رفته است .
علاوه بر این ها، کشـیش نومسـلمانی بـه نـام علی قلی جدیدالاسلام هم در راستای منویات علمای اخباری عصر، در نوشته هـای خـود بـه نقد اندیشه های فیلسوفان و صوفیان مسلمان پرداختـه و فلسـفه و تصـوف را میـراث تقلیـدی سنت مسیحی قلمداد می کند که وارد حوزة اسلامی شده است .