چکیده:
تبیین و کشف علل و عوامل شکلگیری کنشهای انسانی، از مهمترین مسائل علوم انسانی است. فیلسوفان علم، مدلهای مختلفی برای علتکاوی در علوم اجتماعی و انسانی بیان کردهاند. «گزینش عقلانی»، یکی از مشهورترین انواع تبیین است که در قالب روشها و مدلهای مختلفی بیان شده است. این مقاله، به دنبال پاسخ به این سوال است: «مدل گزینش عقلانی بر اساس حکمت صدرایی چگونه است؟ آیا میتوان آن را بهعنوان مدلی موجه و کارآمد در تبیین کنشهای انسانی به کار گرفت؟». بدینمنظور، ابتدا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی به تشریح و ترسیم مدل صدرایی انتخاب عقلانی، بهعنوان روشی برای تبیین کنشهای انسانی پرداخته است و در ادامه با استفاده از روش تحلیلی- انتقادی، به بیان ضعفها و نقصهای این مدل میپردازیم و نشان میدهیم که مدل صدرایی مثل سایر مدلهای تبیین عقلانی، به دلیل غفلت از عوامل بیرونی، ساختاری و زمینهای کنشهای انسانی و همچنین به دلیل علتتامه پنداشتن علل ناقصه و نگاه خطی و یک سویه در تحلیل کنشهای انسانی، نمیتواند مدلی جامع، موجه و کارآمد برای تبیین کنشهای انسانی بهشمار آید.
خلاصه ماشینی:
بر فرض شناخت همة علل بیرونی مثل محیط، ساختارهای اجتماعی، شرایط اقلیمی و امثال آن، باز هم به دلیل اختیاری و انتخابی بودن کنشهای انسانی، نمیتوان نسبت به نتیجة کار اطمینان حاصل کرد؛ زیرا همانطور که اشاره شد، اختیار خود مبتنی بر مبادی بینشی و گرایشی پیشااراده است که کنترل و تسلط بر آنها، بسیار دشوار است.
بر اساس الگویی که در فلسفة اسلامی، بهویژه در حکمت متعالیه برای صدور کنشهای انسانی بیان شده است، میتوان مدلی از تبیین گزینش عقلانی بیان کرد که بسیار مشابه به مدل میل- باور و البته کاملتر و دقیقتر از آن است که در دوران اخیر، از سوی برخی فلاسفة غرب مثل دونالد دیویدسن (1917-2003)، فیلسوف معاصر آمریکایی، مطرح شده است (دیویدسن، 2001، ص 12).
در عین حال، ملاصدرا در بسیاری از کتابهای خود، تحلیلی چهار مرحلهای ارائه میدهد: از جمله در شرح هدایةاثیریه (صدرالمتألهین، 1422ق، ص 283)، در شواهد ربوبیه (همو، 1360ب، ص 189) در مفاتیحالغیب (همو، 1363، ص 503) و در کتاب تفسیر القرآن الکریم (همو، 1366، ج 5، ص 219ـ220)، با تفصیل و وضوح این چهار مرحله را توضیح داده است: تصور فعل و تصدیق به فایده و سازگاری آن فعل با اهداف، بهعنوان نخستین مرحله؛ شوق و توجه نفسانی به انجام یا ترک آن شیء که خود ناشی از دو قوة نفسانی یعنی شهوت و غضب است، بهعنوان دومین مرحله؛ عزم و قطعیت شوق و نافذ شدن آن که خود دو شعبة دارد: اراده و کراهت، بهعنوان سومین مرحله؛ و بالاخره قوة جسمانی مباشر کار که وظیفة آن آمادهسازی عضلات برای انجام کار است.