قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام مقاله

اغراء به جهل؛ یعنی حقیقتی را مخفی کردن و شخص را در جهل نگه داشتن، یا اظهار خلاف واقع کردن است. که این کار گاهی جایز و صحیح است مانند توریه کردن و گاهی غیرجایز و ناپسند مثل قراردادن معجزه در دست پیا مبر دروغین که این قسم بر خداوند قبیح و محال است؛ چه این که این کار، ظلم، نقص و خلاف غرض به شمار می آید. قاعده قبح اغراء به جهل یکی از مهمترین قواعد به شمار می رود. تحقیق و پژوهش در گستره کاربرد این قاعده نشان خواهد داد که قاعده مذکور در اثبات مسایلی مانند وجوب لطف بر خداوند، لزوم تکلیف برای بشریت، ضرورت فرستادن پیامبران، ضرورت نصب امام، حتمیت عصمت پیامبر و امام، دلالت اعجاز بر راستگویی پیامبران و ... کارایی دارد. تحقیق حاضر با روش کتابخانه ای و رویکرد گزارشی – تحلیلی، به تفصیل کارکردهای مختلف این قاعده را در تراث مهم علم کلام مورد کنکاش و مداقه قرار داده، و روشن ساخته که این قاعده، در ابواب و مسایل مهم کلامی کارایی دارد . و در بخش پایانی مقاله مهم ترین ادله قبح اغراء به جهل برخداوند مانند قاعده سنخیت علت و معلول، قاعده حسن و قبح عقلی و قبیح و محال بودن نقض غرض مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

(نک: ربانی گلپایگانی، 1381: 102؛ قراملکی، بی‌تا: 100،) بر این اساس، ضرورت و اهمیت بالای بحث از قاعده قبح اغراء به جهل از آن رو ست که این قاعده از شاخص ترین قواعد کلامی به شمار می رود و پایه و اساس برخی قواعد مهم دیگر نیز تلقی می شود، و در استدلال بر مسایل مهم علم کلام و مسایل معرفتی نقش مهمی دارد؛ به ویژه که استدلال به آن در مسایل کلیدی و اساسی (مانند تکلیف، نبوت، معجزه، امامت، عصمت و ... نخستین بار که از این قاعده استفاده شده مسئله هدایت الهی در بحث نبوت و امامت است؛ به این که اگر خداوند متعال پیامبر و امام نفرستد اغراء به جهل لازم می آید(ابن میثم بحرانی،1406، ص115). (ابن اثیر،1367ش ، ج۱، ص۴۸۴ ، ابن سعید،1405ق، ج۱، ص۲۹۵، خویی ، 1395ش ، ج2 ص۱۰۱۲ – ۱۰۱3، نراقی، 1415 ه‍ ق‌ ، ج۱۴، ص۱۷۱، نجفی ،1362ش ، ج۲۲، ص۱۱۳، و ج۴۰، ص۱۶۳، علم الهدی،1405ق ، ج۱، ص۱۶۵،) یا بدون علم و آگاهی فتوا دادن( علامه حلی ،1414 ق، ج۹، ص۴۴۹، طباطبایی، 1296ق ، ج۱، ص۶۱۲ ، اخوند خراسانی ، ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۱) گاهی هم اغراء به جهل جایز و غیرمرجوح است؛ مانند این که به خاطر دفع ظلم سخن خلاف واقع بگوید که از آن تعبیر به توریه می شود (اصفهانی، 1383ش،ج۲،ص۴) مفاد اجمالی قاعده قبح اغراء به جهل مفاد قاعده اجمالا آن است که مادامی که حکم یا اعتقادی که وظیفه شارع مقدس بیان آن ها ست ولی بیان نکند یا خلاف آن ها را بیان کند چنین کاری از نظر عقل بر خداوند متعال قبیح است.