نگاهی سبک‌شناسانه به استقبالهای شاعران از یک قصیده ی سنایی مقاله

استقبال ، تتبّع ، جواب از سنّتهای رایج هنری در سرودن شعر سنّتی اسلامی و بویژه در میان شعرای ایرانیست و آن نوعی سرودن شعرست به تبعیّت از سرمشقی پیشین. در کتب بدیعی این موضوع عموما در ذیل بحث از سرقات شعری طرح و از آن بحث شده است. در این مقاله کوشیده‌ایم در پاسخ به این پرسشها که آیا تتبّعات و استقبال های شاعران دارای ارزش و فواید سبک‌شناسی است و اگر چنین است این ارزشها و فواید کدامند، استقبالهای شاعران ایرانی را از یک قصیده بسیار معروف سنایی به مطلع: «مسلمانان، مسلمانان، مسلمانی، مسلمانی / از این آیین بی‌دینان، پشیمانی، پشیمانی» و نیز الگوهای احتمالی وی را در سرودن این شعر از آغاز ادب فارسی تا دوره معاصر پی‌جویی و استخراج کنیم. بررسی شعرهای تتبّعی از طرفی میتواند به روشنی گرایشهای عمده هنری در میان شاعران یک عصر و به تبع آن ویژگیهای اساسی سبک دوره مذکور را نشان دهد و از سوی دیگر پی‌جویی تاریخی و بررسی نمونه‌های تتبّعی در طول ادب فارسی میتواند زمینه مناسب و مهیّایی را برای بررسی تحوّلات سبکی شعر فارسی فراهم سازد. نتیجه بسیار مهمّ دیگر این نوع بررسی روشن ساختن میزان اهمّیّت و مورد توجّه و تتبّع بودن یک شاعر و آثارش در تاریخ ادب فارسی است.

یکی از قصاید سنایی که شهرت بسیار و ساختار و مضامینی بدیع در سبک ویژة سنایی دارد و مورد استقبال و تتبع قابل توجه شـاعران بعـد از وی قـرار گرفتـه ، قصـیده ای اسـت مشهور با مطلع ذیل : مسلمانان ، مسلمانان ، مسلمانی ، مسلمانی از این آیین بی دینان ، پشیمانی ، پشیمانی (دیوان سنایی : ص ٦٧٨ ، ب ١) قصیدة هفتاد و هفت بیتی فوق به وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن » و در «بحر هزج مثمن سالم » سروده شده است . ٢- از شعر شش شاعر در فاصلة آغاز قرن چهارم تـا اوایـل قـرن ششـم یعنـی رودکـی ، ابوالعباس ربنجنی ، غزوانی لوکری ، غضایری رازی ، قطران تبریزی و امیر معزی میتوان بـه عنوان الگوهای احتمالی سنایی در سرودن قصیدة مذکور نام برد. ٤- نگاهی به عصر حیات ، نوع و قالب شعری و تعداد آثار متتبعین از قصیدة «مسلمانان ، مسلمانان ، مسلمانی ، مسلمانی » سنایی ، بیانگر این مورد است که در ادب فارسی چهـارده شاعر از قصیدة سنایی استقبال کرده اند و در مجموع هجده شعر بر وزن و قافیـه و مضـمون قصیدة سنایی سروده اند که بیشترین تتبع از قصیدة سنایی پانزده مورد در قالب قصیده و کمترین آن سه مورد در قالب غزل از سوی مولوی بوده است .