چکیده:
در این جستار، ترکیب «قبازره زدن» را در دیوان خاقانی و شرحهایی که لغت نویسان و شارحان بر آن نوشتهاند، مورد بررسی قرار میدهیم. عدم توجه به هنرورزی خاقانی در عرصه توسعه معنای مجازی واژه ها، گزارشگران این ترکیب – قبازره زدن – را به اشتباه انداخته است، بعضی این ترکیب را «قبا، زره زدن» دریافتهاند و به شرح آن پرداختهاند، بعضی دیگر «زدن» را درمعنایی بجز آنچه در ترکیب، شایسته مینماید، در نظر گرفتهاند. نویسنده در این مقاله، ابتدا به بررسی این ترکیب در دیوان خاقانی و سپس به بررسی شرحهای آن در بین شارحان پرداخته و در انتها با شواهدی از شعر و نثر خاقانی به این نتیجه رسیده است که در اصل «قبازره، زدن» درست مینماید و معنای آن، «لباسی زره گونه پوشیدن» است.
خلاصه ماشینی:
خاقانی ، مالک ملکی است که بـا ذوق و ذهن تیز و حسابگر خویش ، کاخ استوار شعر را چه در محور افقی و چه در محور عمودی به زیبایی و هنرمندی بنا نهاده است ، محور افقی شعر او، عرصه نوآوری در ترکیب سازی اسـت ، شگردهای گوناگون خاقانی در ترکیب سازی ستودنی است : طبع مریم زاده - سلطان یکسوارة گردون - خاک بیزان هوس - نکتة دوشیزه - زمزم آتشفشان - تلخ شکربار- نگین فقر- دیوانـة عاقل جان - صدف گون ساغر- بیژن شجاعت - خسرو موسوی سخن - موسی خضـر اعتقـاد- برجیس مریخ انتقام - فنک عارض قندز مژگان : ساقیان ، ترک فنک عارض قنـدز مژگـان کز رخ و زلـف ، حـبش بـا خـزر آمیختـه انـد (دیوان اشعارخاقانی : ص١١٦) طرح مسأله : با سیر در شعر و نثر خاقانی به ترکیب بدیع و پیچیدة «قبـا زره زدن » میـرسـیم کـه بارهـا خاقای از آن در شعر و نثر خود بهره برده است مانند بیت های زیر: زریــن قبــا زره زن ازابــر ســحرگهی کانجـا چـو پیـک بسـته قبـا میفرسـتمت (همان : ص٥٥٧) گــردون قبــازره زد بــر انتقــام مــرگ مـــرگش ز راه درز قبــــا انــــدر آمــــده (همان :ص ٥٣٤) ساخت فروکند ز اسب ، آینه بندد آسمان صــبح قبــازره زنــد ابــر کنــد زره گــری (همان : ص٤٢٦) و یا در منشات ، خطاب به آفتاب چنین آمده است : «مگر از تیغ شاه ترسیده ای که در ابر زره تاب خزیده ای ؟ بر قبازره زده در جوشن سیه شده ای ، یا میخـواهی کـه در حـرم پادشـاه (منشات خاقانی :ص ٨٦) خادم سیاه باشی ؟» «قبازره زدن » یعنی چه ؟ چه رابطه ای بین «قبا»، «زره » و «زدن » وجود دارد؟ ساختار دستوری این ترکیب چیست ؟ آیا «قبا، زره زدن » است ؟ یا «قبازره ، زدن »؟ پیشینه تحقیق لغت نویسان و شارحان اشعار خاقـانی ، پیرامـون ایـن ترکیـب بـدیع «قبـا زره زدن » اظهـار نظرهای گوناگونی ارائه داده اند وگاه به آسانی و گاه با شـک از کنـار آن گذشـته انـد کـه در اینجا به چند نمونه اشاره می شود: ١.