چکیده:
کهنترین نسخۀ دیوان اشعار خواجوی کرمانی در زمان حیات شاعر استنساخ شده است. بخش عمدۀ این نسخه که در کتابخانهٔ ملّی ملک نگهداری میشود، پیشتر موضوع پژوهشهای بسیاری بوده و چاپ عکسی آن هم منتشر شده است، اما این نسخه تنها بخشی از یک نسخهٔ اصلی بوده که حدود یک سدهٔ پیش به چند نسخۀ جداگانه تقسیم و در کتابخانههای مختلف پراکنده شده است. در این نوشتار ابتدا به معرّفی دو نسخهٔ دیگر در کتابخانهٔ بریتانیا و کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران پرداخته شده که به همراه نسخهٔ ملک بخشهایی از همان نسخۀ نخستین بوده است. سپس، با مقایسهٔ آنها با بیش از سی نسخهٔ متقدّم، نسخهٔ اصلی و ترتیب اولیّهٔ آثار خواجو بازسازی میشود. همچنین، نویسندگان به ارزشهای هنری نسخهٔ اصلی در سنّت کتابآرایی در عصر آلاینجو پرداخته و تاریخ تقریبیِ پراکنده شدن این نسخه را برآورد کردهاند.
خلاصه ماشینی:
3 اما نکتهٔ مغفولمانده این است که نهتنها این نسخه دستکاری شده و ترتیب اوّلیهٔ کراسههایش به هم خورده است، بلکه برخلاف آنچه تا کنون پنداشتهاند، این نسخه کامل نیست و نسخهٔ اصلی متشکل از سه بخش دیگر هم بوده است: نسخهای در کتابخانهٔ بریتانیا در لندن، نسخۀ دیگری در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران و یک بخش گمشده.
این دستنویس حاوی دیوان دوم خواجو، یعنی بدایعالجمال است که شامل توحید (نعت و مدایح)، شوقیّات و سه مثنوی گوهرنامه، کمالنامه و روضةالانوار است، اما ظاهراً به دلیل اینکه برای برداشتن برخی سرلوحها نسخه را مخدوش کردهاند، در صحّافی مجدد به صورتی بسیار مغشوش صحّافی شده است.
در آستر جلد نسخهٔ دانشگاه تهران (ش۲۰۴۳) یادداشتی از صدرالافاضل دربارهٔ دیوان خواجو و مندرجات آن (دقیقا با ترتیبی که در نسخهٔ فعلی ملک وجود دارد) دیده میشود و زیرِ آن در یادداشت دیگری، دربارهٔ تاریخ وفات خواجو، مقایسهٔ خواجو و حافظ، و اینکه کاتب نسخه محمّد بن عمران کرمانی و معاصر خواجو بوده توضیحاتی داده که بسیار شبیه یادداشت وی در ابتدای نسخهٔ ملک است.
ـ دیوان خواجو، تهران، کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه، شمارۀ ۵۱۵۴ (کاتب: حسن بن یوسف بن احمد موصلی)؛ این نسخه مورّخ ۸۰۸ق و حاوی دیوان اوّل خواجو، یعنی صنایعالکمال (مشتمل بر توحید (قصاید)، حضریّات، سفریّات، رباعیّات و معمیّات، همای و همایون و گل و نوروز)، و دارای یک صفحهٔ مذهّب به سبک شیراز با عناوین آثار خواجو در برگ ۲ر (برگ یکم افتاده)، یک چهارلوح مذهّب (گ ۲پ و ۳ر) و پنج سرلوح زیبا در میانه است.