چکیده:
غزل شهریار غزلی سنتی است همراه بابرخی ابتکارات در حوزه زبانی، ادبی یا فکری. سوال اصلی پژوهش این است که نوآوریهای شهریار در حوزه زبان و استفاده از واژههای عامیانه و نو در شعر، با آرایه لفظی جناس چگونه بوده است؟ از این رو در این پژوهش نوآوریهای شهریار در آرایه جناس بررسی شده. به این منظور تمامی جناسهای موجود در غزل او بصورت آماری مطالعه شدهاست. نتایج نشان میدهد نزدیک به یکچهارم جناسهای غزل شهریار، همان جناسهای تکراری و کلیشهشده غزل سبک عراقی است که در این بخش شاعر ابتکاری نداشتهاست. در بخشی دیگر با همنشینی تازهای از واژههای کهن غزل سبک عراقی، جناسهایی نو و مبتکرانه بوجود آمده اند. همچنین او به کمک واژههای عامیانه و نو و گاه با همنشینی آنها با واژههای دیرینه جناسهایی نو آفریدهاست. بخش دیگری از خلاقیت شاعر، محدود نماندن به انواع سنتی جناس است.او جناسهایی خلق میکند که در دستهبندیهای علم بدیع نمیگنجد اما نمیتوان از زیبایی و تاثیرگذاری آن چشم پوشید. یکی دیگر از ابتکارات شهریار، ترکیب جناس با آرایههای تکرار و واجآرایی(نغمه حروف) است که زیباییهای حاصل از تکرار واجها را مضاعف کردهاست. همچنین او با نزدیک کردن واژههای جناس در یک بیت، تاثیر موسیقایی آن را میافزاید. بررسی آماری نشان میدهد در بیش ازهفتاد و پنج درصد جناسهای غزلیات شهریار، نوعی ابتکار و خلاقیت وجود دارد و نوآوریهای او در جناس چشمگیر است و میتوان آن را ویژگی سبکی غزل او دانست.
خلاصه ماشینی:
از آنجایی کـه شـهریار بسـیار تحـت تأثیر شاعران سبک عراقی است این جناسها در شعر او نیز دیده میشود؛ برای نمونه : خاتم ملک سلیمان مهرمهرخاتم اسـت کــاورد زیــر نگــین از آســمانت تــا ســمک (دیوان شهریار، ج١: ص ٢٨٢) که مثلا در شعر زیر عینا وجود دارد.
این نوع جناس شاهدی اسـت بـر ایـن کـه شـهریار زیبـایی لفظـی واژه هـا را کـاملا حـس میکرده است و خلاقانه از آن استفاده کرده و در برخی موارد مانند بیت زیر این زیبایی لفظی با تناسب (در این مورد تضاد) معنایی نیز به خوبی همراه شده .
برای نمونه در بیت زیر تیشــة خانــه برانــدازپریشــانان بــود آنچـه بـر طـرة زلـف تـو پـری شـانه زدنـد (دیوان شهریار، ج١: ص٢٠٩) با واژه های متداول در سبک عراقی جناس مرکب غیرتام زیبایی ساخته است .
دگــر مــدار فلــک بــرمــرادخواهــد بــود کــه ایــن اداره بــه دســت مــدیرمی آیــد (دیوان شهریار، ج١: ص٢٤٥) و یا در بیت زیر واژه های «ترازو»، «تراضی » و «تراز» دو به دو جناس غیرتام دارند اگرچه ماه به خورشـید هـم تـرازونیسـت مــنش گهــی بــه تراضــی تــر از میخــوانم (دیوان شهریار، ج١: ص٣١٤) نمونه هایی دیگر از این دست : آن سرو نـاز هـم کـه بـه بـاغ ارم درسـت فردوفریـد هسـت ولـیکن فریـده نیسـت (دیوان شهریار، ج١: ص١٣٣) چو پیش خنده گـل ابـر آزاری کنـد زاری مـرا در سـر هـوای نالـه هـای زار زار آیـد (دیوان شهریار، ج١: ص٣٢٩) در ساخت جناسهای مفصل نیز شهریار از واژه های امروزین استفاده کرده است .
برای نمونه در بیت زیر از شهریار جناس غیرتام در واژه های «اختیار» و «بختیار» اسـت اما تکرار واجهای /x/ و /t/ در واژه های «بخت » و «اختر» بر موسیقی جناس افزوده است .