چکیده:
هدف از تحقیق حاضر مطالعة جایگاه و نقش کنیزان در موسیقی قرون نخستین اسلامی است. نقش مهم کنیزان در پیشبرد موسیقیِ قرون اولیة اسلامی و دامنة فعالیت آنها را میتوان چنین برشمرد: نوازندگی، خوانندگی، آهنگسازی، آموزش موسیقی، حفظ و انتشار ساختههای موسیقیدانان، نقد و مباحثه و ایجاد فضای پویای موسیقایی در جامعه. نظریهپردازیِ موسیقی تنها جنبهای بود که بانوان به آن نمیپرداختند و بنا به دلایل علمی و تخصصیتر، حوزهای مردانه بهشمار میرفت. از مظاهر توانمندی زنان در موسیقی قرون اولیة اسلامی، نقش آنان در آموزش و تربیت موسیقیدانان نسل خود است. شاگردیکردن مردان نزد بانوان موضوع درخور توجهی است که در جامعة مردسالار آن زمان رایج بود. از دیگر یافتههای تحقیق حاضر میتوان به نوعی تضاد و دوگانگی در موقعیت و رفتارهای اجتماعی بانوانِ موسیقیدان اشاره کرد. از یکسو اشتغال به موسیقی باعث ارتقای جایگاه کنیزان میشد. آنها با آموزش موسیقی به جایگاه بالای اجتماعی میرسیدند و همانند شاهزادگان شهرت و ثروت فراوانی کسب میکردند. اما، از سوی دیگر، اشتغال بانوانِ طبقات بالا و اشراف به موسیقی دون شأن اجتماعی و خانوادگی آنها محسوب میشد. روش تحقیق توصیفیـ تحلیلی است و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانهای انجام شده است.
خلاصه ماشینی:
هدف کلی در این پژوهش دست یافتن به بینشـی جـامع بـه نقش و جایگاه موسیقی دانان زن و به طور اخص کنیزان زن در موسـیقی دوره ای مهـم در تـاریخ ایران و اسلام ، یعنی دو قرن نخست اسلامی ، است .
در مقالة حاضر کوشیده ایم بـه پرسـش هـای اصلی ذیل پاسخ دهیم : ـ زنان ، و به طور خـاص کنیـزان زن ، چـه دسـتاوردهایی در پیشـبرد موسـیقی قـرون اولیـة اسلامی به همراه داشتند؟ ـ زنان موسیقی دان چه جایگاه اجتماعی در دوره های آغازین جامعة اسلامی کسب کردند؟ ـ دوگانگی ها و تقابـل هـای اجتمـاعی کـه در جایگـاه و نقـش کنیـزان موسـیقی دان قـرون نخستین اسلامی وجود داشت کدام اند؟ روش تحقیق روش تحقیق در این مقاله توصیفیـ تحلیلی است و گردآوری منابع براساس روش کتابخانه ای و بررسی اسناد اولیه انجام شده است .
مقاله هایی مانند «جایگاه بانوان موسیقی دان در دورۀ صـفوی بـا نگـاهی بـر تصـاویر نگـارگری » [١٢]، «مطالعه تأثیر زنان در عرصة هنر موسیقی دوران میانی اسلام براسـاس نقـوش سـفالی » [١٣] و «بررسی هویت زنان در نقوش آثار هنری سده هـای آغـازین اسـلام » [١٥] بـه بررسـی نقوش به جامانده از دوره های مختلف اسلامی و جایگاه زنان رامشگر در این نقوش پرداختـه انـد.
ابن محرز، ابن عایشه ، طویس ، غریض ، سـعید بـن مسـجح ، فریـده ، فلـیح بـن العوراء، دحمان ، سیاط ، یحیی مکی ، عاتکه ، جمیله ، سائب خاثر، سلامه ، حبابه و بسیاری دیگـر از موسیقی دانان زمان یا از موالی محسوب می شدند یا کنیز یا برده ای بودند که با حرفـة موسـیقی توانستند آزاد شوند و جایگاه اجتماعی بالایی کسب کنند.