چکیده:
ساختار فضایی کشورهای کم رشد، رشد فیزیکی ناموزون و خزش شهری به نوبه خود اثرات مختلفی بر روستاهای پیراشهری دارد. شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی به عنوان کلان شهر منطقه ای به سبب موقعیت مرکزی و خشکسالی های پیاپی، رشد فزاینده ای داشته است. در این تحقیق تغییرات کالبدی فضاهای روستایی حاشیه شهر بیرجند با تاکید بر تغییر کاربری اراضی و پیامدهای فضایی ناشی از رشد فیزیکی شهر مورد مطالعه قرار گرفته است. جامعه نمونه تحقیق شامل چهار روستای پیرامونی بیرجند بوده است. داده های مورد نیاز تحقیق به کمک تصاویر ماهواره ای TM لندست 5 در دو مقطع زمانی 1380 و 1389 و فنون سنجش از دور و نیز تکمیل پرسشنامه تحقیق جمع آوری شده است. داده های گردآوری شده از طریق نظریه زمینه ای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته ها نشان داد در دهه مزبور خزش شهری فضای روستاهای پیرامونی را در خود حل نموده و اراضی روستایی نیز به کاربری مسکونی تبدیل شده است. رشد فیزیکی شهری، منجر به تحول ساختار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مدیریتی و خدماتی روستاهای پیرامونی شده است. این تحولات با توسعه پایدار روستایی هماهنگ نبوده است.
خلاصه ماشینی:
با توجه به این که چرخه رشد فیزیکی شهرها، تسخیر فضایی ـ کالبدی روستاهای پیراشهری و تغییر کاربری اراضی از تداومی غیر ایستا برخوردار بوده، اهم پرسش های کلیدی فراروی محققین و برنامه ریزان ملی و منطقه ای در چاچوب برنامه ریزی توسعه پایدار سکونتگاههای روستایی و کشاورزی این است که : "در روند تغییر کاربری اراضی روستایی گرایش عمده به سوی چه نوع کاربری است " "بنیانهای اساسی تولید (منابع آب و خاک) در روستاها و به ویژه بخش کشاورزی که علاوه بر محدودیت تجدیدناپذیر نیز هستند، دچار چه سرنوشتی خواهد شد" "آیا با تغییر کاربری اراضی محدوده عرفی روستاها و نوع گرایش آن، زندگی روستائیان از کیفیت بهتر و پایداری مطلوبی برخوردار خواهد شد؟" در استان خراسان جنوبی بیرجند به عنوان مادرشهر منطقه ای طی دهه ١٣٨٠ اخیر رشد شتابانی را تجربه نموده و تاکنون روستاهای متعددی در حاشیه آن به طور مستقیم متاثر از این گسترش فیزیکی قرار گرفته اند که از جمله آن می توان به روستاهای دهل کوه، علی آباد، چهکند و حاجی آباد اشاره داشت .
در واقع با مرکز استان شدن شهر بیرجند و تمرکز دستگاههای مختلف اداری - سیاسی در آن و هم چنین روند رو به تزاید خشکسالی های منطقه که آغاز آن از سال ١٣٧٨ بوده، سبب شدت گیری مهاجرت های روستا ـ شهری به سوی بزرگترین و توسعه یافته ترین کانون جمعیتی در منطقه (بیرجند) شده است که در بعد کالبدی نتیجه آن برای شهر بیرجند، رشد فیزیکی در حدود ١٩/١ کیلومترمربع طی دوره ٩٠-١٣٨٠ بوده است (شکل شماره ٣).
مطالعات نشان داد (شکل شماره ٤) در نتیجه توسعه فیزیکی ـ کالبدی شهر بیرجند طی دوره مورد بررسی ، دو روستای علی آباد و دهل کوه (که در سال ١٣٩١ به شهرک "مهرشهر" تغییر نام یافته است ) به طور کامل در گستره خدماتی ـ سکونتی شهر بیرجند قرار گرفته اند و با از دست دادن ماهیت و سازمان روستایی خود به بخشی از بافت شهری تبدیل شده اند.
(
, 
, 
)
