چکیده:
یکی از مباحث الهیات، بحث کلام حق تعا لی و متکلم بودن خداوند است. ا ی ن مسئله با روش حک مت متعا لی
صدرالمتالهین، تحت عنوان بحث کلام و کتاب در کتب مختلف صدرالمتالهین آمده است. وی با دی دگاهی وجودشناخت ی
و با ذهن انتزاعی و تجریدی خود و با مدد آیات و روایات به بررسی کلام و کتاب الهی پرداخته و از مبانی فلسفی خود در
تبیین مسئله بهره جسته است. صدرالمتالهین نگاهی معرفت شناسانه به هستی دارد و اصولا میان هست ی و هد ایت ه ای
الهی جدایی نمی بیند. عالم و مراتب آن از نظر او، سراسر دلالت و به مثابه الفاظ انباشته از معنایند و براین اساس هر مرتبه
از هستی از حیثی کلام است و از حیث دیگر کتاب؛ اما اینها نه شعر و تخیل است و نه صرف شهود عرفان ی، و هنر
صدرالمتالهین در همین جاست که با رویکرد وجودشناختی، به تبیین فلسفی حکمی این ساحت از هستی پرداخته است
که می توان برای آن قواعدی تنظیم کرد. در این مقاله، این قواعد استخراج و تبیین می شود.
خلاصه ماشینی:
عالم و مراتب آن از نظر او، سراسر دلالت و به مثابه الفاظ انباشته از معنایند و برایناساس هر مرتبه از هستی از حیثی کلام است و از حیث دیگر کتاب؛ اما اینها نه شعر و تخیل است و نه صرف شهود عرفانی، و هنر صدرالمتألهین در همینجاست که با رویکرد وجودشناختی، به تبیین فلسفی ـ حکمی این ساحت از هستی پرداخته است که میتوان برای آن قواعدی تنظیم کرد.
کلام و کتاب آفاقی را به اعتبار بسط وجود و کلام و کتاب انفسی را به اعتبار جمعیت وجود کمالات لحاظ کردهاند (آشتیانی، 1372، ص459) و این مشعر به همان تناظر مراتب هستی و انسان است؛ زیرا نفس نسبت به جهان خارج، مرتبه جمعی دارد.
اگر چنین شد کتاب هستی قابل خواندن میشود و معنایش ظهور مییابد و این همان زبان هستی است؛ زیرا جهان نیز نوعی زبان بوده، فهمیدن زبان آن به معنای گشوده شدن و بسط متن وجود است.
بنابراین برای دریافت کلام حق از کتاب هستی و گشوده شدن راز متن هستی، باید با نفس کلی یا لوح محفوظ ارتباط برقرار کرد و به تعبیر صدرالمتألهین با آن متحد شد و آن را مورد تعقل قرار داد (بنا بر مبنای اتحاد عقل و عاقل و معقول).
قاعده ششم: در کلام الهی، تغییر و نسخ راه ندارد کتاب هستی در مرتبه عالم خلقی است که همان لوح محو و اثبات است (صدرالمتألهین، 1387، ص55) که سرنوشت و تقدیر هر چیزی طبق نظام اسباب در آن ثبت شده است؛ لکن هیچکدام از این تقدیرات ثابت نیستند، بلکه همگی جنبه اقتضایی دارند.