گزارش غزلیّات سلمان ساوجی از نگاه فرجام‌شناسی مقاله

مبحث فرجام¬شناسی و معاد اندیشی از مباحث مهمّ و عمیق اعتقادی است که مورد اهتمام ادیان و آیین¬های مختلف بوده و در آثار بزرگ ادبی نیز وارد شده است. در این پژوهش، غزلیّات سلمان ساوجی را از این منظر مورد مطالعه قرار داده¬ایم، شواهد مرتبط با فرجام¬شناسی را از دیوان شاعر استخراج، سپس به صورت واژه¬ای و ترکیبی تقسیم¬بندی نموده و ابیات شاهد را با توضیحاتی همراه ساخته¬ایم و تاکنون کاری به این شکل در این باره انجام نشده است. هدف از این پژوهش یافتن پاسخی برای این سوال¬ها بوده که بازتاب مساله فرجام شناسی در ذهن و زبان سلمان ساوجی چگونه است؟ او در دستیابی و بیان دیدگاهش نسبت به فرجام از چه منابعی بهره برده است؟ نتایج تحقیق نشان می¬دهد که شاعر، اعتقادی راسخ و راستین به فرجام و جهان و زندگی پس از مرگ داشته و به شیوه¬ها و انگیزه¬های مختلف با استناد و اقتباس از قرآن کریم، روایات اسلامی و باورهای اسطوره¬ای از آن سخن گفته ¬است.

هدف از این پژوهش یافتن پاسخی برای این سوال¬ها بوده که بازتاب مسألۀ فرجام شناسی در ذهن و زبان سلمان ساوجی چگونه است؟ او در دستیابی و بیان دیدگاهش نسبت به فرجام از چه منابعی بهره برده است؟ نتایج تحقیق نشان می¬دهد که شاعر، اعتقادی راسخ و راستین به فرجام و جهان و زندگی پس از مرگ داشته و به شیوه¬ها و انگیزه¬های مختلف با استناد و اقتباس از قرآن کریم، روایات اسلامی و باورهای اسطوره¬ای از آن سخن گفته ¬است. او سیاهی موی معشوق را نامۀ سیاه اعمال خود می¬داند که دستش از آن کوتاه است و به خاطر ستم و سختی¬ای که از یار به او رسیده، در قیامت قلم عفو و بخشش بر گناهان بی¬شمار او می‌کشند: سواد طرۀ تو نامۀ سیاه من است نمی¬دهند به دست من آن کتابم را منم بر آن که چو جورت کشیده¬ام در حشر قلم کشند گناهان بی¬حسابم را (همان: 239) ایمان سلمان ساوجی از ایمان و مسائل و تعابیر مرتبط با آن همچون مسلمان، نامسلمان، کفر، کافران و نظایر آنها که از اعتقاداتش سرچشمه می¬گیرد، استفاده¬های گوناگون و بهره¬برداری-های شاعرانه می¬کند و تصاویر مختلفی می¬آفریند و به مقایسه می¬پردازد که غالبا در ارتباط با معشوق می¬باشد. وی در مقام دعا و امیدواری می¬گوید در نهایت از روزنۀ غیب هم، صفایی به سینۀ دلگیر ما می¬رسد و مشمول عنایت قرار می¬گیرم آخر این سینۀ دلگیر غم آباد مرا روزی از روزنۀ غیب صفایی برسد (ساوجی، 1389: 306) شاعر رهایی از ظلمات و بیابان سرگردانی را منوط بر سعادت و عنایتی می¬داند که از غیب سر برآرد شب است و بادیه و باد و من چنین گمره مگر سعادتی از غیب رهنمون آید (همان: 343) ازل سلمان از ازل به تنهایی استفاده¬های گوناگون و بهره¬برداری های شاعرانه می¬کند و تصاویر زیبای مختلفی می¬آفریندکه غالبا در ارتباط با عشق، عاشق و معشوق است.