چکیده:
شهر مکه در قلب جهان اسلام، پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه‌های مسلمانی بود که از اقصی نقاط قلمرو گستردة جهان اسلام به این دیار پای می‌نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع مکه همیشه برای سلسله‌های حکومتگر در تاریخ اسلام اهمیت داشته و گاه محل نزاع نیز بوده است. در این میان به نظر می‌رسد ادارة شهر، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی ساکنان و مدیریت رویداد عظیم حج در طول تاریخ، مستقل از رقابت‌های سیاسی انجام می‌شده است.
آیین ماندگار وقف یکی از راهبردهای اثرگذار مسلمین برای شکل دادن به نوعی نظم اجتماعی در راستای کاهش فاصلة طبقاتی و دستگیری از مستمندان بوده و به عنوان یکی از مظاهر مدیریت اجتماعی ـ اقتصادی در جامعه مسلمین رواج داشته است.
شهر مکه، به عنوان پایگاه و موطن اسلام نیز، از این قاعده مستثنا نبوده است. ساخت و وقف رباط، به مثابة اقامتگاهی موقت جهت اسکان زائران، حاجیان یا مجاوران مستمند مکی، از دیرباز در شهر مکه سابقه داشته است.
در این مقاله با جستجوی مشخصات رباط‌های مکه میان متون تاریخی دست اول، تلاش شده به بخشی از این نظم اجتماعی ـ که در پرتو وقف، جامعة مسلمین را شکل داده ـ نگریسته شود. اطلاعات قریب به شصت رباط، از قرن چهارم تا میانة قرن دهم، در منابع موجود است که ضمن گردآوری اطلاعات مرتبط بدان‌ها، جمع‌بندی خوبی از تقسیم بندی‌های اجتماعی، قومیتی و... نسبت به سازندگان، واقفان و حتی موقعیت جغرافیایی احداث این رباط‌ها ارائه شده است.
خلاصه ماشینی:
از توضیحات ازرقی در باب این عمارت چنین بر می‌آید که رباط السدره، در فضای باز شرق آن ساخته شده و مقابل سر درِ بیت الله، از سوی مسعی، قرار داشته است؛ خیابانی عریض که به موازات حرم از شمال به جنوب کشیده شده بود، حد واسط میان این دو بنا بوده است (ازرقی، 1978م، ج2، صص75 و87).
طبق این سند، که بر لوح سنگی سردر بنا حجاری شده بود، خدمات این رباط به تمام مردان فقیر و ابن السبیل؛ اعم از عرب و عجم، که با هر قصدی به زیارت مکه می‌آمدند، اختصاص داشته است.
) این رباط که در زمان فاسی به واسطة یکی از ساکنان مشهورش به این نام خوانده می‌شد، در شمال حرم و در نزدیکی کشتارگاه مرکزی مکه و شرق جاده‌ای که به قبرستان معلّی منتهی می‌شد، قرار داشت (فاسی، 1985م، ج1، ص533 ؛ همو، 1959م، ج1، ص120 و ج7، ص83).
) مادر خلیفه الناصر بالله، رباطی در سال 579 در مکه بنا کرد که بر مبنای سندی که بر تخته‌ای چوبی حجاری شده و فاسی آن را دیده، رباط برای خدمت‌رسانی به فقرا و صوفیان، به صورت عام، اختصاص یافته است.
فاسی وقفنامة این بنا را مطالعه کرده و حدس زده بود که تاریخ ساخت این رباط سال 617 باشد؛ چراکه در زمان وی دو قرن قدمت داشت (همو، ص529).
) این رباط، که در اواخر قرن هشتم هجری بنا نهاده شد، در شمال مسجدالحرامو نزدیک سه رباطی که با نام اخلاطی شهرت داشته، قرار داشته است (فاسی، 1985م، ج1، ص533 ؛ همو، 1959م، ج1، ص121).
(
, 
, 
)
