چکیده:
همزمان با وقوع حوادث و سوانح گوناگون در مناطق شهری و روستایی کشور تلاشهای زیادی در چند دهه اخیر از سوی مسئولین و مدیران در جهت بازسازی و مقاومسازی این مساکن انجام گردیده است. در این بین فارغ از کیفیت این تلاشها که خود فرصت و مجالی دیگر میطلبد، از موضوع مساکن روستایی کمتر صحبت به میان آمده است. متاسفانه به طور کلی با مسائل روستایی برخورد بنیادی و عمیقی نمیشود و موضوعات مختلف مربوط به آن بسیار سطحی و ابتدایی در نظر گرفته میشوند. نکتهای که در بررسی روند بازسازی مساکن روستایی پس از سانحه مشاهده میگردد این است که متاسفانه به اصول و معیارهای معماری بومی و سنتی و نیازهای کالبدی منتج از ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی، معیشتی و اقتصادی مردم آن روستا توجه کافی نشده است و مساکن ساخته شده از نیازهای زندگی روزمره روستانشینان فاصله گرفتهاند. چنانکه باید در نظر داشت که زندگی روستایی و به تناسب، بستر کالبدی آن، نظام پیچیدهای است که حتی در روستاهای نزدیک به هم ممکن است تفاوتهای بسیاری داشته باشد. به این ترتیب باید به این سطح از آگاهی برسیم که تنها با شناخت صحیح و کامل از مسائل روستایی و پیچیدگیهای ناشی از به همپیوستگی نظامهای اجتماعی، اقتصادی، معیشتی، محیطی و کالبدی در یک مجموعه کامل است که میتوان به برنامهریزی فیزیکی یک روستا و واحدهای سکونتی آن پرداخت. برای قرنها، ایران صحنه وقوع سوانح طبیعی (زلزله، سیل، زمینلغزه و ...) بوده است. در این میان، زلزله متداولترین و مخربترین سانحه طبیعی است که به این کشور ضربه میزند. از سوی دیگر سکونتگاههای روستایی به عنوان نطفه اصلی نظام سکونتگاهی کشور، بخش قابل توجهی از مراکز سکونتگاهی را تشکیل میدهند و بدلیل محدودیتهای اقتصادی، شرایط آب و هوایی، کمبود برخی مصالح و عدم توجه به مسائل فنی، در برابر حوادث به ویژه زلزله آسیبپذیرتر میباشند. با توجه به موارد مذکور، نگرشی همه جانبه برای شناخت این سکونتگاههای انسانی ضروری است تا در شرایط وقوع بحران و سانحه و پس از آن بتوان شرایطی را فراهم نمود که پاسخگوی نیازهای زندگی روستانشینان باشد. به اینترتیب، در این نوشتار ابتدا به شناخت عوامل موثر بر شکلگیری سکونتگاههای روستایی پرداخته میشود تا عوامل مادی و معنوی مهم در به وجود آمدن شکل کلی الگوی مسکن تعیین شود، سپس ضمن شناخت عوامل متاثر از وقوع سانحه، رهنمودهایی برای پروژههای بازسازی پس از سانحه[i] با در نظر گرفتن عوامل تاثیرگذار پیشنهاد میگردد. تحلیل موضوع فوق در این نوشتار بیانگر این موضوع میباشد که توجه به معماری بومی و سنتی هر منطقه و حتی هر روستا ضمن بررسی و در نظر گرفتن عوامل موثر بر شکلگیری کالبد سکونتگاههای روستایی میتواند منجر به خلق فضایی با کیفیت و متناسب با نیازهای زندگی روستانشینان در چارچوب عوامل فوق گردد
Summary In recent decades with various natural disasters in urban and rural areas, there have lots of efforts done to reconstruct and make these settlements resistant by urban managers. Apart from the quality of these efforts which is not the main concern of this paper, there is little attention to rural settlements. Unfortunately, there is no serious attention to rural matters and its different aspects are set as simple and superficial ones. Studying the process of post disaster reconstruction of rural settlements shows that there is no enough attention to the principles and criteria of domestic and traditional architecture and physical needs resulted from cultural, social, livelihood, and economic characteristics of rural habitants so new housings are far from their routine life’s needs. It must be considered that rural life and relatively its physical settings, is a complex system that can be very different even from juxtaposed ones. A perfect and complete understanding of rural matters and its complexities should be considered in rural planning process. This understanding is resulted by integration of social, economical and cultural settings. For centuries, Iran has been the arena of natural disasters (earthquake, flood, landslide,…). Among them, earthquake, is the most prevalent and destroyer natural disaster which destructs this country. Furthermore, rural settlements as the basis of the settlement system of the country, form a considerable portion of the settlements and also they are more vulnerable against natural disasters especially earthquake because of their economic limitation, climatic situation, lack of materials and lack of technical attention. By taking these subject to account, a holistic approach is necessary to recognize these settlements to make a situation responsible to the needs of rural habitant when a disaster happens and after that. In this article, at the outset an understanding of the effective factors on forming the rural settlements is pursued to determine the important physical and functional factors in forming the layout of the houses. Then the guidelines for post disaster reconstruction projects have been presented. Analyzing these matters shows that paying attention to domestic and traditional architecture in each region even in each village with studying the effective factors on forming the rural settlements can be leaded to create qualitative spaces that are corresponded to rural habitants’ needs.
خلاصه ماشینی:
نکته ای که در بررسی روند بازسازی مساکن روستایی پس از سانحه مشاهده می گردد این است که متأسفانه به اصول و معیارهای معماری بومی و سنتی و نیازهای کالبدی منتج از ویژگی های فرهنگی ، اجتماعی ، معیشتی و اقتصادی مردم آن روستا توجه کافی نشده است و مساکن ساخته شده از نیازهای زندگی روزمره روستانشینان فاصله گرفته اند.
به این ترتیب نتیجه ای که می توان از این تجربیات بدست آورد این است که طراحان و برنامه ریزان باید معماری بومی و سنتی روستایی و عوامل تأثیرگذار بر آن را به خوبی بشناسند و با توجه به اختلالات کالبدی ، اقتصادی ، اجتماعی و روانی ناشی از سوانح ، بهترین راه حل را برای بازتوانی ٤ و بهبود شرایط زیست جامعه آسیب دیده ، به کار گیرند.
عوامل مؤثر بر معماری سکونتگاه های روستایی را می توان در سه گروه کلی در نظر گرفت : الف ) عوامل فیزیکی ب) عوامل اجتماعی – فرهنگی ج) عوامل اقتصادی ١-١- عوامل فیزیکی این عوامل ، شامل مواردی چون سایت ، شرایط آب و هوایی و مصالح در دسترس (فراوانی یا کمبود مصالح خاص برای ساخت و ساز) می شود.
تجزیه ، تحلیل و نقد عوامل مؤثر بر شکل گیری معماری سکونتگاه های روستایی و جنبه هـای مختلـف وقـوع سـانحه در زندگی مناطق آسیب دیده ، به این منظور انجام شد تا بر پایه آنها، رهنمودهایی برای طراحی مسکن پـس از سـانحه در مناطق روستایی به دست آید.