چکیده:
کتابچه امتیاز فواید عامه اثری از میرزا ملکمخان ناظمالدوله در عرصه اقتصادی و مربوط به ایران عصر ناصرالدین شاه است. ملکم در این کتابچه، از امتیازات اعطا شده دولت به تجار تبریز و ضرورت تاسیس کمپانی صحبت میکند و نحوه تاسیس کمپانی را تعلیم میدهد. کتابچه تاریخ تالیف مشخصی ندارد و ارتباط مباحث آن با وقایع تاریخی چندان روشن نیست. بنابراین، پیوند میان محتوای کتابچه با وقایع تاریخ اقتصادی و نیز زمان نگارش آن به عنوان یک مساله در مقاله حاضر با روش تحقیق تاریخی و با استفاده از اسناد و متون تاریخی مورد بررسی قرار میگیرد و به این سوال پاسخ داده میشود که ملکم کتابچه فواید عامه را در چه زمانی و در ارتباط با کدام وقایع تاریخ اقتصادی عصر ناصری تالیف کرده است. یافته اساسی تحقیق حاکی از آن است که کتابچه در سال 1306ق برای راهنمایی کسانی تالیف شده است که قصد داشتند امکان سرمایه گذاری در صنایع مختلف از جمله راهسازی در آذربایجان آن زمان را با فروش سهام و ایجاد شرکتهای سهامی فراهم آورند.
The booklet Emtiyaz-e Favayed-e Ammeh, written by Mirza Malkam Khan Nazem od-
Dowleh, is about economics and dates back to the Nasser ed-Din Shah period. In the
booklet, Malkam discusses the privileges granted to the merchants of Tabriz. He also
explains the necessity of establishing companies and offers instructions on how to
establish a company. The booklet does not have a specific publication date, and the
relationship between its topics and the events of economic history is not very clear.
Therefore, through the historical method and the use of historical documents and texts,
the present article will attempt to establish the publication date of the booklet as well as
the relationship between the content of the booklet and the events of economic history.
The main question is: when and with reference to what economic events of the Nasseri
era did Malkam write the booklet? The essential finding of the present work indicates
that the booklet was written in the year 1306 of the Hijri Calendar for people who wanted
to prepare the ground for investment in different industries, including road construction
in the Azerbaijan region of the time, by selling stocks and founding stock companies.
خلاصه ماشینی:
در مورد پیشــینۀ تحقیق باید گفت که میرزا ملکم خان ناظم الدوله موضوع و محور تک نگاری پژوهشگرانی مانند فرشته نورائی، حامد الگار، حسن قاضی مرادی و حجت الله اصیل بوده و اندیشه و اقدامات او در پژوهش ها و مقالات مختلف مربوط به دوره قاجار مانند فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشــروطیت از فریدون آدمیت ، «ما و میرزا ملکم خان های ما» از هما ناطق ، تشــیع و مشروطیت در ایــران و نقش ایرانیان مقیم عراق از عبدالهادی حائــری، تأملی دربارة ایران ، نظریۀ حکومت قانون در ایــران از ســید جواد طباطبایی، «اندیشــه های اقتصــادی میرزا ملکم خان » از موســی غنینژاد و پژوهشــگران متعــدد دیگر هم مورد توجه واقع شــده ، ولی، در اکثر تــک نگاریها و پژوهش ها اندیشــه های سیاســی او مورد توجه قرار گرفته و در مواردی هم که از اندیشۀ اقتصادی او سخن به میان آمده توجهی به کتابچۀ امتیاز فواید عامه نشــده ٣ و این اثر فقط در زمرة آثار او منتشــر گردیده ٣.
به توسط حضرت اسعد والا ولیعهد و جناب مستطاب اجل اکرم امین الســلطان وزیر اعظم تلگرافا و تحریرا غرة شــهر حال تاکیدات بلیغه فرموده اند که از سرحد مملکت عثمانی الی تبریز و از این جا الی قزوین راه عراده رو ساخته شود و اقدام به این امر نافع و تمام آن را از همت اهالی آذربایجان که در دوستی وطن ، و پادشاه پرستی مسلم میباشند خواسته اند و باید درســت ملتفت باشــید که این عطیه یک نوع آزادی است که به شما مرحمت شده یعنی ساختن چنین راه معظم را به اختیار و بنا گذاری خود شماها واگذار فرموده ، و اذن و اجازه شراکت با تبعه خارجه را به شما ارزانی داشته اند.