چکیده:
صرف نظر از آنکه چه عوامل و عللی به ایلغار مغول در قلمرو خوارزمشاهی منتهی شد، واکنش خوارزمشاه در قبال این حمله و نحوه مواجههی او با لشکر مغول در خور تامل و بررسی است. منابع تاریخی نشان میدهند که سلطان در زمان فرار از دست مغولان، فقط یک بار با لشکر مهاجم مواجه شد، ولی زمان و مکان این نبرد چندان واضح نیست. این مقاله در صدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن دادههای موجود، ضمن تبیین چگونگی مواجه شدن سلطان محمد خوارزمشاه با حمله مغول تا حدّ امکان به چگونگی تنها نبرد او با لشکر مغول و زمان و مکان وقوع آن وضوح بیشتری ببخشد.
این مطالعه نشان میدهد که اگرچه سلطان محمد با ترس از لشکر مغول، شهر به شهر از ماوراءالنهر تا عراق عجم عقبنشینی نمود، ولی سرانجام، در رجب 617ه. ق لشکر مغول به اردوی سلطان رسیده و اگرچه شخص سلطان توانست از معرکه بگریزد ولی لشکر سلطان قتلعام شدند. بر خلاف ادعای پژوهشگرانی که مکان این نبرد را دشت ملایر دانستهاند، این واقعه در دشت فراهان (منطقه ذلفاباد) به وقوع پیوست.
Regardless of the reasons that led to the Mongols’ invasion of Khwarazmshah’s kingdom,
Khwarazmshah’s confrontation with the Mongol army needs to be investigated historically. The
historical sources indicate that the Sultan encountered the Mongol army once upon fleeing
their siege; however there is no clear historical evidence as to when and where the battle took
place. Through a descriptive-analytical methodology and investigation of the meager amount
of the historical evidence surrounding the confrontation between the Sultan and the Mongol
army, the present article demonstrates the historical rapports of the Sultan’s confrontation
with the Mongols army. Such a demonstration clarifies the qualities of the only battle he had
with the Mongol army and points to a more concrete spatial and temporal anchor of the
confrontation and its arena historically. The article shows that although the Sultan retreated,
he was forced to confront the Mongol army in August, 1220 (Jumadi II 617 A.H.). By then, the
army had caught up to the Sultan’s envoy. It is known as a historical fact that the Sultan fled
the battle and left his army to be butchered by the Mongols. It needs to be emphasized that
contrary to the scholarly claims of some researchers who believe that the battle took place in
the Malayer Plain, the article will prove that it occurred in the Farahan Plain.
خلاصه ماشینی:
خوارزمشاهان ، حمله مغول ، سلطان محمد خوارزمشاه ، عراق عجم ، فراهان ، ذلف آباد The Battle Arena of Sultan Muhammad Khwarazmshah and the Mongol Army Mohsen Rahmati2 Abstract Regardless of the reasons that led to the Mongols’ invasion of Khwarazmshah’s kingdom, Khwarazmshah’s confrontation with the Mongol army needs to be investigated historically.
حسن رضا رفیعی ، «مکان یابی آخرین میدانگاه نبرد سلطان محمد خوارزمشاه با مغولان »، پژوهش نامه تاریخ دانشگاه آزاد بجنورد، س ١١، ش ٤٢ (بهار ١٣٩٥)، صص ١١١-١٢٨.
وصــاف الحضــره ، تاریخ وصاف الحضره ، به اهتمام محمــد مهدی اصفهانی (تهران : کتابخانه ابن ســینا و کتابخانه جعفری تبریزی ، ١٣٣٨)، صص ٥٧٠-٥٧١؛ محمد بن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، تصحیح میرهاشم محدث (تهران : امیرکبیر، ١٣٦٣)، صص ١٣٢، ٢٤٠-٢٤١؛ داود بن محمد بناکتی ، روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، به کوشش جعفر شعار (تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ، ١٣٧٨)، صص ٢٤٠، ٣٦٨.
همدانی ، ج ١، صص ٣٦٦-٣٦٩؛ شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه ، ج ١، تصحیح سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی (تهران : مرکز اسناد، موزه و کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، ١٣٨٧)، صص ١٣٢-١٣٧.
١١٨ براســاس موارد فوق ، کاملا طبیعی است تصور شود که لشــکر مغول در خط مستقیم از ری به همدان می تاخت و خوارزمشــاه در خط تقریبا مســتقیم از فرزین به سوی قارون در حال فرار بود، که در مرغزار ذلف آباد (بعدها چمن علی بک آباد) به صورت غیرمنتظره و ناگهانی با یکدیگر مواجه شدند و لشکر خوارزمشاه حتی فرصت نکرد صفوف خود را منظم کند.