چکیده:
نهضت تنباکو یکی از برگ های زندگی فقیه شیعی میرزا محمد حسن شیرازی متوفی 1312 قمری است که در دوره ناصرالدین شاه قاجار روی داد. فهرستی از منابع مربوط به این رویداد، شامل 14 عنوان آثار مستقل، حدود 100 عنوان سند، 80 عنوان آثار مشتمل، و 11 عنوان مقاله پژوهشی همراه با مقدمه ای مختصر در باب نهضت تنباکو در این مقاله آمده است.
خلاصه ماشینی:
این جریان ادامه می یابد تا اینکه در تاریخ ٢٣ جمادی الاولی ١٣٠٩ اعلانی در کوچه و بازار زده می شود: «برحسب حکم جناب حجة الاسلام و المسلمین آقای میرزای شیرازی، اگر تا ٤٨ ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود یوم دوشنبه آتیه جهاد است، مردم مهیا شوید».
رساله ای نیز با عنوان «کلید استطاعت» از محمد حسن خان اعتماد السلطنه که با کمک شیخ محمد مهدی شمس العلماء قزوینی و عارف خان افندی عثمانی دربارۀ انحصار تنباکو و توتون توسط دولت و فواید و مقررات انحصار و نیز تاریخ پیدایش دخانیات نوشته و چاپ شده است (تهران، ١٣٠٣ ق) این رساله مستقیما ربطی به نهضت تنباکو ندارد، اما از جهت سابقه تاریخی انحصار تنباکو در ایران قابل توجه است.
سدۀ تحریم تنباکو (به مناسبت یکصدمین سالگرد قیام تحریم تنباکو، فصل نوین تاریخ سیاسی ایران)، به اهتمام موسی نجفی و رسول جعفریان، تهران، امیر کبیر، ١٣٧٣، ٣١٦ + ٢٢٨ صفحه.
٢. آرشیو وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، اسناد مربوط به نهضت تنباکو، از جمله نسخه ای از تلگراف مهم میرزای شیرازی به ناصر الدین شاه در ٢٧ ذیحجۀ ١٣٠٨ ق در میان این اسناد است.
چهار سند دربارۀ نهضت تنباکو، این اسناد، در کتاب رهبران مشروطه آمده است: رهبران مشروطه، ابراهیم صفائی، تهران، جاویدان، ١٣٦٣، ج ١ (چاپ سوم)، ص ٣٣؛ ج٢ (چاپ دوم)، ص ٦٧ _ ٧١.
نگارنده اقدام روحانیت ایران و میرزای شیرازی در تحریم تنباکو و الغای قرارداد رژی را به خواست و دستور ناصر الدین شاه قلمداد می کند.