چکیده:
یکی از قدیمترین و مهمترین برهانهای ارائهشده برای اثبات وجود خداوند در کلام امامیّه برهان حدوث و قدم بوده است. در نوشتار حاضر، تطوّرات این برهان از نخستین اشارات بدان در متون حدیثی معتبر امامیّه تا تحوّلات آن در آثار شیخ صدوق و پس از آن در مکتب کلامی شیخ مفید و کراجکی، موسوم به مکتب بغداد متقدّم بررسی و تبیین شده است. این پژوهش نشان میدهد که برهان حدوث و قدم در این دوره تحوّلات مهمّی داشته است. نخستین تحوّل، گذار این برهان از مرحلۀ تقریر ساده بر اساس روایات به مرحلۀ مستدلّشدن با دلایل فلسفی و یافتن صورت منظم استدلالی بر سبک معتزله بهدست شیخ صدوق است. بهطورکلی روش شیخ صدوق در اثبات حدوث عالم، هم از حَیث دعاوی و هم از جهت مبانی و دلایل تا حدود زیادی با روش معتزلیان و امامیان بَهشَمی مشابه است و استدلالهای او در این زمینه، یکی از مواضع اثرپذیری او از تعالیم معتزله را نشان میدهد. از منظر شیخ صدوق، هرچند اصل و مستند معتقدات، روایتهای ائمّه: است، اکتفا به آنها جایز یا راجح نیست، بلکه باید تأیید و اعتضاد مضمون این روایتها با استدلالهای کلامی صورت پذیرد. در مکتب بغداد متقدّم، برهان حدوث و قدم تحوّل خاصّی نسبت به دورۀ شیخ صدوق نداشته و تنها در نحوۀ صورتبندی برهان و پارهای استدلالها برای اثبات مقدّمات آن، تفاوتهایی وجود داشته است. از نگاه شیخ صدوق و متکلّمان مکتب بغداد متقدّم، استدلالهای معتزلیِ مطرح در برهان حدوث و قدم در مسیری مخالف با تعالیم حدیثی امامیّه نبوده، بلکه با آن موافق است.
خلاصه ماشینی:
برهان حدوث و قدم، کلام امامیه، شیخ صدوق، شیخ مفید، مکتب بغداد متقدم مقدمه برهان جهانشناختی حدوث و قدم که به «برهان کلامی» نیز معروف است، پیوسته یکی از استدلالهای کهن متکلمان ادیان مختلف برای اثبات وجود خداوند بوده است.
همچنین بهباور برخی محققان، از مجموع احادیث فراوان دال بر اثبات حدوث عالم که علامۀ مجلسی بیش از یکصد و هشتاد روایت از آنها را در بحار الأنوار نقل کرده است (نک: مجلسی، 1412، ج54: «باب حدوث العالم وبدء خلقه وکیفیته وبعض کلیات الأمور»)، جز ده روایت از آنها پذیرفتنی نیست (آصف محسنی، 1437، ج2: ص231-233) و بیشتر احادیث وارد شده در این باب از حیث سند نامعتبر و گاه با یکدیگر متعارض است و احتمال جعل و تحریف در آنها نیز میرود.
استناد به تغییر و تغیر اجسام عالم برای اثبات حدوث آن ـ چنانکه دیدیم ـ هم در روایتی منسوب به امام صادق7 در کتاب کافی وارد شده بود و هم نخستین استدلالی بود که شیخ صدوق برای اثبات مدعای یادشده آورده بود (صدوق، 1398: ص298-299) و بعید نیست که شیخ مفید در اینجا از آن روایت یا استدلال تأثیر پذیرفته باشد.
ب) برهان حدوث و قدم در آثار کراجکی ابوالفتح کراجکی که شاگرد شیخ مفید و مهمترین پیرو مکتب کلامی او بوده است، در آثار ارزشمند خویش بهطور پراکنده به مسئله اثبات وجود خدا نیز پرداخته و از طریق اثبات حدوث عالم، وجود محدث را برای آن ثابت کرده است.