چکیده:
جریان شناسی نواندیشی دینی و بهویژه فقه سیاسی شیعه در ایران یکی از مهمترین موضوعات در قلمرو اندیشه سیاسی اسلام و همچنین تاریخ اندیشه سیاسی در ایران معاصر است. با شروع عصر جدید در تاریخ اروپا تدریجا امواجی از نوگرایی و آزاد اندیشی در ایران وزیدن گرفت که از آن جمله ورود مفاهیم جدید سیاسی و تاثیرات آن بر عالمان دینی بود در چنین اوضاع و احوالی طیفی از علماء بویژه فقیهان شیعه در ایران به حسب عقلانیت نهفته در اندیشههای نوظهور و وارداتی غربی واکنشهایی مثبت و رویکردی همدلانه از خود بروز دادند که میتوان با عنوان سرآغاز نواندیشی دینی از آن یاد نمود. نقطه اوج این فرایند جنبش مشروطه خواهی و دفاع برخی مراجع و علماء شیعی همچون آخوند خراسانی، عبدالله مازندرانی، میرزای نائینی و شیخ اسماعیل محلاتی از آن میباشد. تلاش این افراد در راستای سازگاری بخشیدن میان اندیشههای جدید غربی با فقه اسلامی، منجر به ارائه طرحی از حکومت مشروطیت گردید که تا حد بیسابقهای با اصول و مبانی شرعی منطبق بود.
بررسی حاضر با مرور اجمالی بر فرایند نواندیشی در عصر مشروطه خواهی و تاکید بر جایگاه شیخ اسماعیل محلاتی درصدد برآمده تا چشماندازی مناسب و هر چند محدود در این خصوص ارائه نماید.
خلاصه ماشینی:
ملااحمد نراقی نخستین عالمی است که به بحث ولایت سیاسی فقیه در این دوره میپردازد و «تمام وظایف یک سلطان را نیز در امور رعیت برای فقیهان به رسمیت میشناسد» (کدیور، 1379:18) اما در دوران ناصرالدین شاه تحولات جدیدی در عرصههای گوناگون سیاسی، فکری و اجتماعی به وجود آمد که تأثیرات شگرفی در اندیشه سیاسی شیعی به جای گذاشتند و همین تأثیرات بودند که از مبانی پشتیبانی علما از انقلاب مشروطه بهشمار میروند.
هرچند این احتجاجات و مستندات پیشتر نیز وجود داشتند اما اعتمادبه نفس آنان در مبارزه با استبداد قاجار و دفاع از حقوق ملّت و منافع عمومی در برابر استعمار و تلاش برای سازگاری اندیشهها و لوازم مشروطه با اسلام و یا تلاش برای نشان دادن عدم مباینت آنها با احکام شریعت همگی از اعتمادبه نفس و آگاهیهایی بود که سید جمال در کالبد حوزهها و روحانیت و مراجع و علما دمیده بود.
به گفته یکی از پژوهشگران "او میتوانست رسالهاش را «لئالیالمربوطه فی وجود المشروطه» نامگذاری نماید " (آبادیان، 1374:100) اما از آنجا که نظام مشروطه را نسبت به نظام سلطنت مطلقه مستبده ارجح و اصلح میداند و از احکام مراجعی مانند آخوند و مازندرانی و تهرانی و دیگر علمای مشروطه خواه درباره واجب بودن مشروطه آگاهی دارد و خود نیز به این حکم معتقد است، بنابراین هیچگونه شک و شبههای در دفاع و انتخاب نظام مشروطه نمیبیند.