چکیده:
حرف «علی» از حروف جرّ مکانی در زبان عربی است که در موارد متعدد در قرآن به کار رفته است. این حرف در معنای پیشنمونهای خود مفهوم استعلا را کدگذاری میکند. اما همه موارد کاربرد این واژه در قرآن، محدود به این معنای پیشنمونهای نیست. بلکه با قرار گرفتن در بافتهای مختلف و به روشهای مختلف وارد حوزههای معنایی جدید شده است.
نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهرهگیری از اصول معناشناسی شناختی، کاربردهای این حرف در قرآن را مورد بررسی قرار داده است تا تحلیلی هدفمند از معانی آن ارائه دهد. لذا بر اساس اصول معناشناسی شناختی، ابتدا معنای اصلی حرف «علی» شناسایی شد، سپس کیفیت بسط این معنای پیشنمونهای مورد بررسی قرار گرفت. طبق بررسیهای انجامشده، این حرف با معنای مرکزی خود از طریق استعاره و طرحواره، وارد حوزههای مفهومی تازهای شده و شبکهای از معانی مختلف را ایجاد کرده است. در شکلگیری این معانی، تغییر عامل و بافت، نقش مهمی ایفا میکنند.
خلاصه ماشینی:
در اینجا آسمان محوری است که فرشتگان در حول این محور قرار دارند و استقرار ملک در اطراف آسمان با حرف «علی» نشان داده شده تا اولا بعد مکانی این اجسام غیر مادی را نسبت به عناصر مادی بیان کند و ثانیا آمادگی آنها را برای فرمانبری از دستورات خداوند نشان دهد؛ همان طور که برخی مفسران به آن اشاره کرده، میگویند: «ارجاء» به معنای اطراف و جوانب چیزی است؛ گویی در آن روز فرشتگان همانند مأمورانی که اطراف میدانی ایستاده و منتظر فرمان برای انجام کارند، در گرداگرد آسمانها صف میکشند و در انتطار فرمان حقاند (مکارم شیرازی، 1374: 24/451).
در این مثال، از واژۀ «أفرغ» از مادۀ «إفراغ» که به معنای ریختن شیء روان است، به منظور خالی کردن محل از آن (قرشی بنابی، 1364: 5/166) به همراه «علی» استفاده شده تا از طرحوارۀ خالی شدن محتوای ظرف استفاده کرده و مفهوم انتزاعی صبر را محتوایی ترسیم کند که در حال خالی شدن بر سر دعاکنندگان است؛ چنان که مفسران هم به این موضوع پرداخته و میگویند: یعنی صبر را به طور کامل بر ما بریز (فخرالدین رازی، 1420: 14/340)؛ گویی انسان به عنوان جسمی لحاظ شده که باید صبر بر روی آن ریخته شود تا مادۀ صبر آن را کاملا فرا گیرد و از آنجا که محتوا از بالا و توسط خداوند ریخته میشود، تعبیر «علی» به کار رفته است تا ناظر را که همان خداوند است، در جهتی بالاتر از انسانها تصویرسازی کند؛ چرا که ریختن میتواند از جهات مختلف مثلا از روبهرو، از پایین به بالا و...