بازتاب عشق در غزلیات حزین لاهیجی مقاله

حزین لاهیجی به قولی آخرین چهرة پرفروغ سبک هندی است که بین عصر صفوی و افشاری می­زیسته و نمایندة شاخص ادبیات فارسی و جهان­بینی عرفانی در روزگار پر آشوب قرن دوازدهم هجری قمری است. با این­که در علوم مختلف درخشیده، اما در شاعری، عارفی از مکتب عشق و پیرو مولانا جلال­الدین بلخی است. موضوع عشق به عنوان جوهرة اصلی ادبیات عرفانی و غنایی نوعی از انواع ادبی را در بر دارد که حزین یکی از حلقه­های آن در عصر حساسی از تاریخ ایران و حتی هند به شمار می­آید. او دربارة عشق غزلیاتی خواندنی دارد که در مواردی به­طور ابتکاری چهره­ها و جلوه­هایی از عشق را تفسیر می­کند و در آن­ها به بیان ویژگی­های عشق و دیدگاه­های خود در باب آن و ارتباط عشق با دیگر پدیده­های معنوی می­پردازد. از مهمترین ویژگی­هایی که برای عشق بر می­شمارد دردآفرینی، ازلی بودن، آمدنی بودن و مشکل­گشایی آن است. حزین علاوه بر بیان دیدگاه خود در باب عشق حقیقی و مجازی به بیان ارتباط عشق با بسیاری از امور معنوی چون اخلاق، غیرت، تغافل، تجلی، جذبه و ... می­پردازد که از طریق مطالعة آن­ها می­توان به جهان­بینی خاص وی دست یافت.

حسینش گفت ای استاد مطلق بدان این یافتم من در ره حق که دل کردن سفیدم بود پیشه ترا کاغذ سیه کردن همیشه (عطار، 1368: 172) عطار در اسرارنامه نیز تأویلی نزدیک به آنچه در الهی‌نامه دارد در قالب داستانی نمادین آورده تا بیش از پیش تأویل‌پذیری رنگ سفید در آثارش را اثبات کند: تو هم در آب رویت کن نگاهی ببین تا خود سپیدی یا سیاهی (همان، 1361: 66) در مصیبت‌نامه ضمن حکایت «محی‌الدین ابن‌عربی» در توجیه کلام پیامبر(ص) که فرمود:«از چه گفت او کاشکی از بحر جود/ حق نیاوردی مرا اندر وجود (همان، 1373الف: 318). لیک چون منشور شاهی خواندند از سپیدی در سیاهی ماندند (همان: 319) کارکرد رنگ سفید یا سپید نه تنها در مثنوی‌های شیخ کیفیتی مثبت دارد بلکه گاهی در حالت منفی و نماد تعلقات دنیوی و یا نماد هرآنچه غیر حق خوانده می‌شود برای عارف قابل تأویل است. پس آتش گفت کارم روشنائیست تو تاریکی ترا چه آشنائیست (همان، 1368: 149) بروز این آسمان دود کبودست بشب آب سیاه آخر چه بودست بماندی در کبودی و سیاهی بمردی در میان آخر چه خواهی (همان، 1361: 131) آب حیوان بود در تاریکیش تیز رو آورد در باریکیش (همان، 1373الف: 4) همچنین یک بار در مصیبت‌نامه، الهی‌نامه و منطق‌الطیر نماد نفس اماره و یک مرتبه در منطق-الطیر نماد دشواری‌ها و رازآلودگی راه عشق تأویل شده است.