نگاهی عقلانی ـ قرآنی به پلورالیسم دینی (حقانیت، نجات، رفتار مسالمت‌آمیز با ادیان) مقاله

مسئله کثرت‏گرایی دینی و حقانیت ادیان (پلورالیسم دینی) از مباحث مهم حوزه دین‏شناسی و فلسفه دین بوده، بحث‌های فراوانی درباره آن شده است. آنچه در این مقاله مدنظر است، نگاهی عقلانی و قرآنی برای تکمیل بحث، و نگاه واحد از نظر عقل و نقل به این مقوله است. حاصل نوشتار حاضر آن است که اولاً، از منظر عقلی محال نیست که یک دین حق باشد و ادیان دیگر مورد قبول نباشند، ولی نجات و رستگاری در دین حق منحصر باشد. همچنین باید دانست که رفتار مسالمت‌آمیز با حقانیت دینِ خاص منافاتی ندارد و ثانیاً، این امرِ ممکن با نگاهی قرآنی تثبیت می‌گردد.

2. بر فرض انحصار نجات در دین حق، باید رسیدن به این دین حق برای همه امکان داشته باشد و با فرض واقعیت موجود در ادیان و دعاوی مختلف و نیز نگاه تاریخی، بسیار روشن می‌شود که موانع رسیدن انسان به حق مطلق که غالبا به واسطه تحریف و اضلال صورت می‌گیرد، مانع این حقیقت است و به همین دلیل، سخن از انحصار در نجات، سخن تمامی نخواهد بود. به نظر می‌رسد شمول‌گرایی با یک تقریر، اصلاح‌شدة همان چیزی است که مورد پسند عقل است که هیچ تلازمی میان حقانیت و نجات وجود ندارد، بلکه هر دین حق سبب نجات است، ولی لزوما نجات فقط از طریق دین حق نیست؛ یعنی چه‌بسا انسان‌های معتقد به ادیان دیگر نیز به دلیل جهل قصوری و استضعاف، اهل نجات باشند و این مطلب لازمه عدل و رحمت الهی است. نظریة وجود رابط معلول از یک‌ سو بر لوازمی استوار است که بدون آنها اثبات این دیدگاه ناممکن خواهد بود و از سوی دیگر، نتایج مهمی بر آن مترتب است که پذیرش آنها، اندیشه‌های فلسفی مقبول پیش از خود را با تحولات بنیادین مواجه می‌کند. لوازم نظریۀ وجود رابط معلول پذیرش این دیدگاه که معلول وجود فی‌نفسه ندارد و با علت مغایر نیست، لوازمی دارد که صدرالمتألهین به آن توجه داشته و در آثار مختلف خود به آنها پرداخته است.