چکیده:
دستیابی به فهم دقیق یک حدیث، نیازمند فهم صحیح مفردات آن است که این مهم، فراتر از بررسی واژگانی، نیازمند تحلیل معنای کلمه بر پایه متون روایی، تاریخی و دیگر قراین مؤثر است. یکی از واژگانی که معنای آن با چالش همراه بوده و نیازمند تحلیل و تبیین است، واژه «نَفْس» در خطبه 197 نهج البلاغه است که به قرینۀ لحظه ارتحال پیامبر 9 به معنای روح دانسته شده است. لکن به دلیل برخی عبارات نا همسو و بعضی ملاحظات متن شناختی، این معنا با تردیدی جدی مواجه شده است. پژوهش حاضر کوشیده است تا به روش تحلیلی - انتقادی آرای شارحان، مترجمان و محققان نهجالبلاغه را ارزیابی و بر پایه منطق فهم حدیث، دوگانگی ظاهری در کلام امیرالمؤمنین 7 را رفع نماید. نتیجه حاصل از این تحقیق که با تکیه بر مستندات روایی، تاریخی و لغوی به دست آمده است، نشان میدهد که واژه نَفْس در کلام امیرالمؤمنین 7 در معنایی غیر روح به کار رفته است.
خلاصه ماشینی:
مأخذشناسی با مطالعه مآخذ و مدارک نهج البلاغه چنین به دست میآید که خطبه 197 نهج البلاغه از سخنان مشهور و متداول در منابع روایی-تاریخی بوده است و از این منظر، انتساب آن به امیر المؤمنین علیهالسلام ثابت است؛ چنان که نصر بن مزاحم منقری (م202ق) در وقعة صفین، شیخ مفید (م413 ق) و شیخ طوسی (م460 ق) در الامالی و لیثی واسطی (قرن 6) در عیون الحکم و المواعظ این خطبه را از امیرالمؤمنین علیهالسلام نقل کردهاند؛ برای نمونه، منقری با سند خود از أبیسنان أسلمی چنین نقل کرده است که وقتی علی علیهالسلام از خطبه معاویه و عمرو عاص آگاه شد که مردم را بر علیه ایشان شوراندند، دستور داد تا مردم جمع شوند؛ آنگاه پس از حمد وثنای الهی خطبهای ایراد کرد که در بخشی از آن چنین فرمود: أَلَا وَ إِنَّ مِنْ أَعْجَبِ الْعَجَائِبِ أَنَّ مُعَاوِیَةَ بْنَ أَبِی سُفْیَانَ وَ عَمْرَو بْنَ الْعَاصِ السَّهْمِیَّ أَصْبَحَا یُحَرِّضَانِ النَّاسَ عَلَى طَلَبِ الدِّینِ بِزَعْمِهِمَا وَ قَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی لَمْ أُخَالِفْ رَسُولَ اللَّهِ صلیاللهعلیهوآله قَطُّ وَ لَمْ أَعْصِهِ فِی أَمْرٍ قَطُّ أَقِیهِ بِنَفْسِی فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی یَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ وَ تُرْعَدُ فِیهَا الْفَرَائِصُ نَجْدَةٌ أَکْرَمَنِی اللَّهُ بِهَا فَلَهُ الْحَمْدُ وَ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلیاللهعلیهوآله وَ إِنَّ رَأْسَهُ لَفِی حَجْرِی وَ لَقَدْ وُلِّیتُ غُسْلَهُ بِیَدِی وَحْدِی تُقَلِّبُهُ الْمَلَائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ مَعِی وَ ایْمُ اللَّهِ مَا اخْتَلَفَتْ أُمَّةٌ قَطُّ بَعْدَ نَبِیِّهَا إِلَّا ظَهَرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَى أَهْلِ حَقِّهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ.
1 از سوی دیگر، وقتی محتوای خطبه امیرالمؤمنین را با دیگر احادیث اهل بیت علیهمالسلام مقایسه میکنیم، متوجه میشویم که این مضمون در دیگر کلمات معصومان نیز تکرار شده است و به صراحت از جان سپردن پیامبر صلیاللهعلیهوآله و خارج شدن نَفْس ایشان در آغوش امیرالمؤمنین علیهالسلام یاد شده است؛ برای نمونه، در کلامی از امیرالمؤمنین علیهالسلام که به هنگام دفن حضرت زهرا ( ایراد شده است، به این موضوع اشاره رفته و آمده است: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج10، ص128.