چکیده:
استفهام از مهمترین اسالیب طلب در قرآن و از مباحث علم معانی در بلاغت بوده و همواره در تفاسیر به ویژه تفسیر الکشاف به ساختار لفظی و مفهومی آن پرداخته شده است. حرف همزه اساس اسلوب استفهام و بیشترین تکرار را در قرآن دارد. زمخشری در تفسیر خود به استفهام حقیقی و مجازی اشاره داشته و فراتر از پیشینیان خود برای «همزه»، معانی بلاغی در نظر گرفته که بالغ بر شانزده مورد میباشد که جز در موارد اندکی برای آنها شاخصی تعریف نکرده است. علاوه بر معنای یک وجهی همزه استفهام، معانی دو و یا چند وجهی نیز گفته شده است. زمخشری از ترکیب همزه با حرف نفی گاهی معنای تقریر و گاهی معنای تحقق یافتن را اراده کرده است. زمخشری به تقدیر همزه قبل از هل و ترکیب «الا» ی تنبیه از همزه استفهام وحرف نفی «لا» نیز اشاره دارد، و حرف (همزه) را عامل استفهام در دیگر ادوات استفهام به شمار آورده که همواره در تقدیر است. بیشترین نوع کاربرد استفهام از نظر زمخشری انکار، سپس تقریر و در مرتبه بعد تعجب است که در قرآن به کار رفته است. در باب تمامیت تصدیر حرف (همزه) نیز زمخشری از اولین کسانی است که با رای سیبویه و جمهور علما مخالفت کرده است. همچنین زمخشری از حذف و ذکر و تخفیف و اشباع همزه در اختلاف قراءتها در تفسیر بلاغی خود بهره برده. و در خصوص حرف (ام) متصله و یا منقطعه معتقد است که جمله دلالت بر (همزه) محذوف دارد.
خلاصه ماشینی:
در راستای اهمیت ویژۀ علم بلاغت در قرآن و تفسیر، میتوان به سخن زمخشری اشاره کرد: «هر چند که فقیه بر همتایان خویش در علم فتوا دادن برتری داشته باشد و همچنین هرچند که عالم به علم کلام، و نحو، و لغت و مانند آن در این رشتهها به درجه ممتاز رسیده باشد؛ اما با این وجود هیچ یک نباید به تفسیر قرآن بپردازند و در دریای حقایق قرآن شناور شوند و به غواصی بپردازند مگر زمانی که در دو علم بیان و معانی که مختص قرآن است به حد کمال برسند» (زمخشری، 1407: 1/2) با توجه به اینکه استفهام از اسالیب مهم و پر کاربرد قرآن به شمار میرود و جایگاهی ویژه در انتقال مفاهیم دارد، به این صورت که «تمامی ادوات استفهام در قرآن کریم به کار رفته است که البته حرف همزه بیشترین سهم را نسبت به سایر ادوات دارد، و تقریبا 560 مرتبه در قرآن به کار رفته است و این عدد بالغ بر نصف تعداد موارد به کار رفته تمامی ادوات استفهام در قرآن کریم است» (لبدی، 1992: 1/8)، طبق بررسیهای انجام شده زمخشری در حدود 107 مورد صریحا به معنای حرف همزه اشاره داشته و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است.
«از میان عالمان بزرگ در عصور قدیم کمتر دیده شده بررسیهایی انجام شود و تنها تعداد اندکی از عالمان از جمله زمخشری، و عبد القاهر جرجانی به دلالت اسلوب استفهام بر اغراض بلاغی پرداختهاند» (محمد شریف، 2007: 93)، افزون بر اینکه در اینجا به این مطلب اشاره خواهد شد که زمخشری در تفسیر کشاف در راستای تفسیر آیات قرآن 16 غرض بلاغی برای همزه برشمرده و به بررسی شماری از اسالیب استفهام با حرف همزه پرداخته است.