چکیده:
جعل نسخههای خطی از قرن نهم هجری به بعد، همزمان با اقبال اروپاییان از سرزمینهای اسلامی اوج گرفت. عدهای سودجو با مهارت کمنظیر در تقلید آثار گذشتگان، اقدام به تولید نسخههای جعلی کردند بهشکلی که حتی گاه ماهرترین کارشناسان را نیز فریب دادند و به این ترتیب بسیاری از نسخههای مجعول به کتابخانههای شخصی و غیرشخصی و حتی موزههای بزرگ راه یافت. به همین دلیل تشخیص اصالت نسخه همواره یکی از مشکلات پژوهندگان و خریداران نسخ خطی بوده است. در این مقاله سعی شده است برای کشف ویژگیهای برجسته صفحهآرایی، رسمالخط و خوشنویسی نستعلیق بهشیوه استقرایی با استناد به نسخههای خطی لوامع جامی و سه کتاب دیگر در قرن دهم، گامهایی برداشته شود. علاقهمندان با کمک این ویژگیها میتوانند بدون تجهیزات و تنها بر اساس مشاهدات، اصالت نسخه خطی این دوره را تشخیص دهند. با توجه به نوظهور بودن خط نستعلیق در دوره مورد بحث، تغییرات مداوم اصول نوشتاری آن اجتنابناپذیر بوده است بر همین اساس، برخی ویژگیهای مستخرج، فقط در این دوره مورد توجه کاتبان بوده که بهمرور زمان، رنگ باخته و تغییر و تحولی بنیادین یافته است. بنابراین میتوان با استناد به این اصول و ویژگیها، نسخههای اصیل را از مزور بازشناخت. اگرچه استادان خوشنویسی، بهویژه استادان شیوه کتابت، در ادوار مختلف برای تربیت شاگردان خود اصولی را معین کردهاند، این اصول، بیشتر در حوزه اخلاق خوشنویس محدود مانده است. در دوره متاخر نیز، بسیاری از استادان خوشنویسی به نوشتن این اصول اقدام کردهاند بیآنکه سخنی از رسمالخط و شیوههای خوشنویسی گذشتگان بیان کرده باشند.
خلاصه ماشینی:
از دیرباز یکی از معضلات نسخه شناسی، تشـخیص اصـالت تـاریخ کتابت و نام کاتب بوده است ؛ چراکه گاه مستنسخ عمداً یا سهواً، انجامه ١ یـا ترقیمـۀ٢ کتـاب و رساله را، عیناً از روی نسخۀ اولیه نقل نموده و از نوشتن تاریخ کتابت خود، امتناع کرده و این مسئله باعث شده است تشخیص اصالت نسخه های خطـی و در نتیجـه ، تعیـین قـدمت آن هـا بسیار دشوار گردد.
تا پیش از دورٔە تیموری (٧٧١ـ٩١١ق ) استنساخ و کتابت متون ، عموماً به منظـور مشـارکت در ثواب خواندن متون دینی یا در اختیار قرار دادن محتوای علمی و فرهنگی، برای طالبـان آن دانش و فن انجام میشده است ؛ امـا بـا روی کـار آمـدن تیموریـان ، بـه ویـژه شـاهرخ میـرزا (٨٠٧ـ٨٥٠ق )، این فن در ایران با دگرگونی بنیادین همـراه شـد.
یکی از راه هایی که کارشناسان تجربی برای تشخیص قدمت یک اثر مکتـوب بـه آن تکیـه میکنند، توجه به نوع خط و ویژگیهای آن است ؛ به این معنی که بـا تمرکـز در ویژگـیهـا و ظرافت های خوشنویسی میتوان دورٔە کتابت نسخه را تا حد زیادی تخمـین زد، مشـروط بـر اینکه اثر مورد نظر، یک متن طولانی به عنوان رساله یا کتاب باشد.
، همچنین در برخی موارد آیات ، احادیث و روایات با رنگ قرمـز نوشـته شـده انـد (غالب تصاویر پیوست ) یادآور میشود تشخیص ترکیب رنگ های صمغی بـا شـیؤە مهندسـی معکوس ، راهنمای بسیار دقیقی برای تشخیص اصالت و تاریخ دقیق نسـخه اسـت کـه مجـال بیان آن در این مقاله نیست (تصاویر ١٨، ٢٠، ٢٢ و ٢٣).