چکیده:
تحلیلهای نحوی متفاوت از آیات قرآن با پدیده اختلاف قرائت در این متن مقدس، پیوندی تنگاتنگ و درخور تحقیق دارد. در این راستا پارهای از اختلافات قاریان قرآن به انعطافپذیری نحوی فعل «کان» باز میگردد. بدین شرح که گاه دوران میان ناقص یا تامّبودن فعل «کان»، سبب اختلاف قرائت شده است. همچنین انعطافپذیری قواعد زبان عربی در تعیین اسم و خبر فعل ناقص «کان» به توسعه اختلافات انجامیده است. افزون بر این دو عامل گاه مونث مجازیبودن اسم «کان» یا امکان رجوع آن به لفظی مونث یا مذکر برحسب سیاق آیه به قرائت مذکر و مونث فعل «کان» منتهی شده است. بدینسان فعل «کان» دست کم از سه سو در پیدایش اختلافات میان قاریان موثر بوده است. در این تحقیق کوشش شده است تا با استشهاد به شواهد متعدد از نقش فعل «کان» در پیدایش وجوه قرائت، پرده برداشته شود.
خلاصه ماشینی:
علاوه بر جواز ناقص یا تامانگاشتن فعل «کانَ» دو عامل دیگر یعنی جواز تشخیص متفاوت اسم و خبر «کانَ» و جواز مذکر یا مؤنثآمدن «کانَ» به سهم خود سبب پدیدارشدن وجوه متفاوت قرائت در پارهای از آیات قرآن شده است.
برای نخستین نمونه در آیه «إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوهَا» (بقره: 2/282) قرائت عاصم، «تِجَارَةً حَاضِرَةً» - به نصب - است؛ اما قرائت باقی قاریان هفتگانه، «تِجَارَةٌ حَاضِرَةٌ» - به رفع - است (دانی، ص85)، «تِجَارَةً حَاضِرَةً» یعنی تجارتی که ثمن و کالای آن حاضر است (معامله نقد).
در قرائت نصب «تَكُون» فعل ناقص فرض شده و بر این مبنا اسم آن «هی» مستتر و «تِجَارَةً» خبر آن است.
قرائت سه قاری کوفه از این آیه «تِجَارَةً» - به نصب - و قرائت باقی قاریان هفتگانه «تِجَارَةٌ» - به رفع - است (دانی، ص95).
گرچه ابنعاشور (ج17، ص63) با توجه به جمله پیشین - «فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً» - واژه «شَيْئاً» را مرجع ضمیر معرفی میکند و ابن ابی مریم (ص530) نیز «الظُّلم» یا «الظُلامَة» را – که مصدر «لا تُظْلَمُ» هستند- اسم مقدّر «كانَ» میانگارد؛ اما این دو قول بویژه قول اخیر خلاف شیوایی و غرض آیه جلوه میکنند.
قرائت همه قاریان هفتگانه از آیه فوق «یَکُن» - به یاء - و «آيَةً» - به نصب - است، مگر ابنعامر که «تَکُن» - به تاء - و «آيَةٌ» - به رفع - خوانده است (دانی، ص166).