چکیده:
حضرت علی(ع)، امام اول شیعیان، بهعنوان یکی از پهلوانان شکستناپذیر تاریخ صدر اسلام، همواره مورد توجه قصهسرایان و داستانپردازان دینی بوده و روایتهای داستانی بسیاری بر محور پهلوانیهای ایشان ساخته و پرداخته شده است. برخی از این داستانها جدا از پردازش داستانی و غیرتاریخی خود، در واقعیتهای تاریخی ریشه دارند (فتح خیبر، غزوه خندق و... )؛ اما شماری از آنها نیز بیشتر ساخته ذهن قصهگویاناند. هرچند میتوان زمینهای دور و کمرنگ از تاریخ برای آنها یافت. در این جستار به بررسی روایتها و شواهد و زمینه تاریخی یکی از این داستانها بهنام داستان «بئر ذاتالعلم» – از سده دوم تا سیزدهم هجری - خواهیم پرداخت. در بخش نخست، شواهد و روایتهای این داستان را به ترتیب تاریخی بهدست میدهیم و سپس با مقایسه عناصر داستان با متون تاریخی، به هسته تاریخی آن خواهیم رسید و در پایان، سیر تاریخی «بئر ذاتالعلم» را بهعنوان یک نام جغرافیایی بررسی خواهیم کرد.
خلاصه ماشینی:
زمينه و سير تاريخي داستان «بئر ذات العلم » رحيم فرج اللهي ١ غلامحسين شريفي ولداني *٢ (دريافت : ٢٦/ ٥/ ١٣٩٧ پذيرش : ١١/ ١٠/ ١٣٩٧) چکيده حضرت علي (ع )، امام اول شيعيان ، به عنوان يکي از پهلوانان شکست ناپذير تاريخ صدر اسلام ، همواره مورد توجه قصه سرايان و داستان پردازان ديني بوده و روايت هاي داستاني بسياري بر محور پهلواني هاي ايشان ساخته و پرداخته شده است .
مقدمه يکي از داستان هايي که دربارة دلاوري هاي حضرت علي (ع ) نقل شده ، داستان نبرد ايشان با جنيان در بن چاه است که در ميان داستان پردازان ديني به نام «بئر ذات العلم » [بئرالعلم ] مشهور شده است .
و اما در سدة سوم و چهارم هجري به نخستين روايت گسترده از اين داستان مي رسيم که خرائطي (٢٣٧ – ٣٢٧ ق ) آن را در کتاب خود – هواتف الجنان ٣ - آورده است : [ترجمه ]: هنگامي که حضرت رسول (ص ) در ماجراي حديبيه به سوي مکه رهسپار شد، تشنگي و گرماي سختي بر مردم چيره گشت .
٦ در سدة ششم ، قزويني رازي (زنده در ٥٦٠ ق ) نيز چکيده اي از اين داستان را – البته از قلم نويسندة بعض فضائح الروافض - آورده و جز هستۀ اصلي داستان جزئيات ديگري به دست نمي دهد: از محالات ديگر که رافضيان گويند آن است که گويند: علي (ع ) در چاه رفت و با جنيان جنگ کرد و اند جني را به تيغ بيازرد و از چاه برآمد.