نشانه‌شناسی نماد حیوانی شیر در غزلیات شمس مقاله

نشانه­شناسی مطالعه نظامند نشانه­ها جهت دریافت لایه­های گوناکون فکری شاعر یا نویسنده است. با علم نشانه­شناسی می­توان به اصلی­ترین وظیفه آن یعنی بررسی انواع دلالت­های معنایی دست یافت. این نوشتار با رویکرد علم نشانه­شناسی نماد حیوانی شیر را در غزلیات شمس تبیین می­کند. در این مقاله سعی نویسندگان بر این است که نماد شیر را از مناظر رمزگان فرهنگی، هنجارشکنی، بازی دال، کنش، جفت­های تقابلی و دگردیسی مورد بررسی قرار دهند. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در مقوله رمزگان­های فرهنگی دو آیین میترا و مسیحیت به جهت فضای دینی میترائیسم در قونیه و ارتباط مولوی با کشیشان مسیحی، بر فضای اندیشگانی شاعر و اشعار او تاثیر گذاشته­است. در بخش روابط تقابلی و دگردیسی مولوی به‌واسطه تغییر مداوم کنش­ها و برخورد دینامیکی با جفت­های تقابلی، راهی برای القای الگوی فنا و اندیشه وحدت­گرایی خود ایجاد کرده که این مسئله گویای روح پرتلاطم مولوی در حیطه عشق او به شمس تبریزی است. در بخش کنش­ها دو مقوله کنش مکانی و کنش طبیعی رمیدن شیر از آتش برای پردازش مفهوم ریاضت­دادن بیشه دل آدمی به واسطه آتش عشق بهره گرفته شده است. همچنین مولانا برای مهیاکردن بستری مناسب در جهت القای مفاهیم عرفانی و عاشقانه نشانه شیر را از حیطه رمزپرداختگی خارج و راهی برای ورود به عرصه هنجارشکنی باز می­کند.

در بخش روابط تقابلی و دگردیسی مولوی به واسطۀ تغییر مداوم کنش ها و برخورد دینامیکی با جفت های تقابلی، راهی برای القای الگوی فنا و اندیشۀ وحدت گرایی خود ایجاد کرده که این مسئله گویای روح پرتلاطم مولوی در حیطۀ عشق او به شمس تبریزی است . در رابطه با موضوع تحقیق - به عنوان پیشینۀ پژوهش - در مقولۀ نماد شیر تحقیقاتی صورت گرفته است ، که میتوان به «تمثل عرفانی شیر در مثنوی معنوی» (مهدی مشهوری، ١٣٨٩)، «تجلی نمادین شیر در مثنوی» (احمد کریمی، ایرج جمشیدی، ١٣٩١)، «شیر عشق » (نازنین بهادری، ١٣٨٧)، «شیر در منظومه های حماسی ایران » (اکبر امیان ساروکلائی، مریم رضایی اول ، ١٣٨٩)، همچنین به کتاب هایی ازجمله فرهنگ نمادها و نشانه ها در اندیشۀ مولانا (علی تاجدینی، ١٣٨٨)، هرمونتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس (علیمحمدی آسیابادی، ١٣٨٧)، «تأویلات مولوی از داستان های حیوانات » (علیرضا نبیلو، ١٣٨٦)، اشاره کرد. این پژوهش درصدد است با رویکرد نشانه شناسی، به تحلیل نماد حیوانی شیر ازجمله بررسی لایه ها و الگوهای گوناگون فکری مولوی، هنجارشکنیهای موجود در نماد، خاستگاه نماد حیوانی، بررسی روابط تقابلی، نحوة گزینش و فرم برخورد با روابط ، زیرساخت های ذهنی مولوی در به کارگیری نمادها و بررسی رمزگان های فرهنگی در غزلیات شمس بپردازد. تغییر کنش نگهبانی از موارد دیگر تغییر کنش ها مربوط به عنصر نگهبانی است که نقش ویژة شیر به عنوان پاسبان و نگهبان در اغلب فرهنگ ها و آیین ها و همچنین در غزلیات نیز به آن اشاره شده است : چون سبز و خوش نباشد عالم چو تو بهاری چون ایمنی نباشد چون شیر پاسبانست (324) اما مولوی خود را از این دلالت قراردادی خارج میکند و در اینجاست که آهوی عاشق از شیرِ عشقِ به شمس تبریزی نگهبانی و پاسداری میکند.