چکیده:
از دیر باز در بارة شأن نزول آیه 108 سوره توبه اختلاف نظر بوده که دربارة مسجد قبا یا مسجد پیامبر نازل شده است . درمیان اهل سنت دو دیدگاه و دو دسته روایات وجود دارد . گروهی به استناد روایات و برخی قراین دیگر گفته اند منظور مسجد قباست . این روایات از نظر سند ضعیف و از نظر محتوی قابل تردید است راویان اصلی این روایات کعب الاحبار ، عبدالله بن سلام، وابو هریره بوده اند وتوسط شرحبیل وشهر بن حوشب رواج یافته است . دستة دوم روایاتی که گویند منظور مسجدپیامبر است . این روایات از نظر سند صحیحه می باشند تعدادی از دانشمندان اهل سنت همین دیدگاه را ترجیح داده داند . در کتابهای روایی شیعه نیز چند روایت رسیده که منظور مسجد قباست این روایات نیز از نظر سند ضعیف هستند . مفسران شیعه به استناد این روایات و روایات اهل سنت گفته اند منظور مسجد قباست . براساس روایات صحیحه تردیدی نیست که منظور مسجد پیامبر است وبراساس شواهد وقراینی که وجود دارد قوی به نظر می رسد که منظور از فیه رجال اهل بیت پیامبر باشند .
خلاصه ماشینی:
البته در کتابهای روایی شیعه نیز چند روایت رسیده که منظور آیه را مسجد قبا دانستهاند که این روایات هم ازنظر سند ضعیف هستند.
دلیل اول: روایات عدهای برای اثبات این ادعا که آیة «لمسجد اسس علی التقوی» دربارة مسجد قبا نازل شده، به روایاتی استدلال کردهاند که طهارت را به شستن عورتین تفسیر کرده است.
دیدگاه برخی از صحابه و تابعان این گزارش از قول عدهای از صحابه و تابعان؛ چون ابوایوب انصاری، ابنعمر، سهل انصاری، عطیه، ابنبریده، جعفر از پدرش، شعبی، ضحاک، حارثبننوفل، عروه، قتاده و ابن زید در کتابهای تفسیر آمده است که: چون اهل قبا خود را میشستند، این آیه دربارة آنها نازل شده است (ابنابیشیبه، 1409ه، 1،142،1632؛ سیوطی، بیتا، 4،287و477و290؛ طبری، 1420 ه، 6،477،17253 و 474،17226؛ ابنسعد، 1410 هـ، 1،244؛ شوکانی، 1414 هـ، 2،405؛ آلوسی، 1415 هـ، 11،20؛ قرطبی، 1384هـ، 8،259؛ مقریزی، 1420 هـ، 10،74).
روایت چهارم زیدبنثابت: ان رسولالله(: سئل عن المسجد الذی اسس علی التقوی، فقال: هو مسجدی هذا (سیوطی، بیتا، 4،287؛ شوکانی، 1414 هـ، 2،405)؛ زیدبنثابت گوید: از پیامبر پرسش شد «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی» کدام مسجد است؟ فرمود: مسجد من.
روایت ششم: سعیدبنمسیب سعیدبنمسیب گوید: منظور از «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی» مسجد بزرگ مدینه است (طبری، 1420ه، 6،474،17222؛ فخر رازی، 1420 هـ، 6،147).
قرطبی گوید: از روایات صحیحه رسیده که منظور مسجد پیامبر است، و روایت ابوسعید در این موضوع، صراحت دارد.
وی در صافی نیز آن را به مسجد قبا تفسیر کرده است (فیض کاشانی، 1415 ه، 2، 375)؛ اما دربارة «من اول یوم» گوید: من أیام وجوده.